Fragmenty toreb, worków i rozmaitych szmat przyczepionych do powierzchni obrazów, porwane i zniekształcone, lecz triumfalnie wychodzące z zamalowanych płócien parasole oraz kawałki drewna i metalowe zawiasy przyczepione do obrazu inspirowanego sztuką Velazqueza – na przykładzie dzieł Tadeusza Kantora widać doskonale, że wyobraźnia artysty nie miała granic. Jego niezwykłe asamblaże, fragmenty scenografii oraz fantastyczne maszyny do dzisiaj zachwycają krytyków, a widzów wprawiają w osłupienie.
Tadeusz Kantor urodził się w 1915 roku we wsi Wielopole Skrzyńskie, w której spędził pierwsze lata dzieciństwa. Dziewięć lat później przyszły artysta przeniósł się wraz rodziną do Tarnowa. W 1934 roku rozpoczął on studia na Wydziale Malarstwa Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. Już wtedy artysta odkrył w sobie zainteresowania teatrem i oprawą wizualną spektakli, o czym świadczy wybór pracowni profesora Karola Frycza, w której przez ostatnie dwa lata studiów zdobywał wiedzę z zakresu malarstwa dekoracyjnego i teatralnego.
W 1942 roku artysta założył Teatr Podziemny, który funkcjonował przez zaledwie dwa lata, lecz stał się inspiracją do stworzenia „Grupy Młodych Plastyków”. Niedługo po tym, dzięki staraniom Tadeusza Kantora udało się reaktywować istniejącą jeszcze przed wojną „Grupę Krakowską”. Szukający wciąż nowych doznań artystycznych malarz nie poprzestał jednak na dotychczasowych dokonaniach i zapragnął zrealizować projekt oparty na wcześniejszych działaniach Teatru Podziemnego – był nim słynny Cricot 2.
Podczas realizacji spektakli w swoim teatrze Tadeusz Kantor mógł w pełni realizować się jako reżyser i scenograf, a później także twórca sztuk. Artysta czerpał inspiracje głównie z dramatów Witkacego oraz stworzonej przez Witkiewicza teorii Czystej Formy. Co kilka lat Kantor zmieniał jednak koncepcję swojego teatru – w samych latach sześćdziesiątych opierał się na przykład na idei spontanicznego „teatru informel” (nazwa została zapożyczona z malarstwa), aby w sposób płynny przejść do założeń „teatru zerowego”, a następnie stworzyć „teatr na bazie happeningu”. Na potrzeby reżyserowanych w nowatorski sposób spektakli artysta konstruował niezwykłe maszyny oraz ruchome konstrukcje. Aparat fotograficzny, który w mgnieniu oka zmienia się w karabin maszynowy („Wynalazek pana Daguerre”), olbrzymia „Maszyna aneantyzacyjna” czy też ruchomy zlew z zamkniętym przepływem wody to tylko niektóre rekwizyty, których użyto podczas przedstawień teatru Cricot 2. Niekonwencjonalna scenografia, świetna reżyseria i pomysły na spektakle, a także nowatorska wizja teatru sprawiły, że Tadeusz Kantor zyskał międzynarodową sławę jako artysta totalny.
Wszechstronność Kantora nie przejawiała się jednak tylko w sferze teatru, był on bowiem także znakomitym, pisarzem, teoretykiem sztuki i twórcą licznych happeningów oraz wzbudzającym wiele kontrowersji malarzem. Spod pędzla artysty wychodziły początkowo obrazy figuratywne i kompozycje o charakterze metaforycznym, dopiero w drugiej połowie lat pięćdziesiątych minionego wieku zaczął on tworzyć obrazy malowane zgodnie z ideą taszyzmu. Malarstwo Tadeusza Kantora jest jednak kojarzone głównie z oryginalnymi asamblażami. Są to niejako formy pośrednie pomiędzy dwuwymiarowymi płótnami, a przestrzennymi rzeźbami, które w uproszczeniu można porównać do reliefów. Asamblaże Kantora zaskakują swoją różnorodnością i wielością materiałów użytych do zilustrowania wizji malarza. Artysta łączył ze sobą przedmioty codziennego użytku, fragmenty odpadów oraz starych, nikomu niepotrzebnych produktów i namalowane na płótnie postaci lub wzory. Jednym z ulubionych rekwizytów malarza był parasol, który pojawiał się zwykle w formie zmiętej, rozdartej tkaniny, spod której wystawał zniekształcony szkielet.
Przykładem asamblażu jest choćby dzieło zatytułowane „Małgorzata infantka hiszpańska wedle Velasqueza”. Już w pierwszych sekundach od dostrzeżenia obrazu oczy widza przykuwa wielka i nieco postrzępiona torba, która początkowo skutecznie odwraca uwagę od subtelnie nakreślonego wizerunku dziewczynki. Została ona przyczepiona do płótna za pomocą dwóch sznureczków, z których zwisa wypełniając większą część obrazu. Nad nią przybito dwie, pomalowane na biało deseczki, które przypominają kształtem cyrkiel lub może raczej wskazówki zegara. Fragmenty drewna tworzą rodzaj niepełnej ramy, w której epicentrum znajduje się portret Małgorzaty, stylizowany na wizerunek z obrazu siedemnastowiecznego mistrza. Niesamowitości dodają temu dziełu umieszczone po bokach czarne zawiasy, które kontrastują z pastelowym płótnem i pomalowaną na biało torbą.
Tadeusz Kantor dał się poznać nie tylko jako malarz i realizator teatralnych spektakli, ale również pedagog – w latach czterdziestych i sześćdziesiątych edukował studentów krakowskiej ASP. Publikował on też manifesty oraz teksty związane z teorią sztuki. Artysta wielokrotnie brał udział w międzynarodowych wystawach (Biennale w Wenecji i Sao Paulo, Documenta w Kassel), a za swoją twórczość otrzymał wiele cennych nagród, np. medal Ministra Kultury Francji oraz nagrodę Fundacji im. Alfreda Jurzykowskiego, która jest przyznawana polskim twórcom za wybitne osiągnięcia w dziedzinie kultury. Tadeusz Kantor zmarł w 1990 roku w Krakowie.
Nina Kinitz 2 czerwca 2009
