Stanisław Lem urodził się 12 września 1921 roku we Lwowie jako jedyny syn Sabiny Woller i Samuela Lema, który był lwowskim lekarzem, a podczas wojny trafił do niewoli rosyjskiej, był więziony w twierdzy Przemyśl, a następnie w obozie jenieckim w Środkowej Azji. Po powrocie został cenionym laryngologiem. W swojej młodości publikował wiersze i prozę w lwowskiej prasie. Młody Lem spędził lata swojego dziecińśtwa we Lwowie, w zamożnym otoczeniu rodzinnego domu.
Mając rodziców z korzeniami żydowskimi został wychowany jako katolik, a ze względów moralnych deklarował, że jest ateistą („Ateistą jestem z powodów moralnych. Uważam, że twórcę rozpoznajemy poprzez jego dzieło – w moim odczuciu świat jest skonstruowany tak fatalnie, że wolę wierzyć, iż nikt go nie stworzył.”), choć według innych źródeł jego światopogląd postrzegany był jako agnostycyzm.
Ukończył II Gimnazjum im. Karola Szajnochy. Dzięki znajomościom jego ojca udało mu się rozpocząć studia medyczne na Lwowskim Uniwersytecie Medycznym. Edukację przerwała mu inwazja Niemiec na Związek Radziecki.
Podczas okupacji, wykorzystując fałszywe dokumenty (dzięki którym jego rodzina uniknęła osadzenia w getcie), Lem pracował jako mechanik samochodowy i spawacz w garażach niemieckiej firmy Rohstofferfassung, która zajmowała się odzyskiem metali. Współpracował z ruchem oporu, przekazując mu wykradzioną ze składów niemieckich amunicję. W 1944, po ponownym wkroczeniu do Lwowa Armii Czerwonej kontynuował studia. W 1946 wraz z całą rodziną wyjechał do Krakowa (w przeciwnym wypadku musiałby przyjąć obywatelstwo radzieckie). W Krakowie podjął studia medyczne na Uniwersytecie Jagiellońskim. Po ukończeniu studiów nie przystąpił do egzaminu końcowego (planowanego na rok 1948), aby uniknąć służby jako lekarz wojskowy i otrzymał jedynie dyplom ukończenia studiów. Zainteresowała go i całkowicie pochłonęła literatura. Jednak sukcesy nie były natychmiastowe… Były również porażki. Część jego opowiadań, sztuk, powieści nie wznawia, jedynie leżą w szufladzie, ponieważ pisarz uznał je za żenująco słabe i nawine. Zadebiutował w wieku 25 lat książką „Człowiek z Marsa”, która została wydana w czasopiśmie „Nowy Świat Przygód”. W książce pojawia się jeden z kluczowych motywów prozy Lema – przekonanie o niemożności skutecznego kontaktu pomiędzy przedstawicielami odmiennych kosmicznych cywilizacji. Autor powiedział, że w tamtym okresie silnie inspirował się książkami Julisza Verne’a i Wellsa.
W latach 1947-1950 pracował jako młodszy asystent w Konwersatorium Naukoznawczym. W wieku 32 lat ożenił się z Barbarą Leśniak, zaś 15 lat później urodził się ich syn – Tomasz. Lem w tym okresie był współpracownikiem Polskiego Porozumienia Niepodległościowego. W roku 1951 Stanisław Lem wydał pierwszą książkę – „Astronauci”. a w roku 1955 została wydana kolejna książka „Czas nieutracony”.
W roku 1982, po wprowadzeniu w Polsce stanu wojennego, Lem opuścił kraj i przeniósł się najpierw do Berlina Zachodniego, gdzie był stypendystą Wissenschaftskolleg zu Berlin, a w 1983 do Wiednia. Powrócił do kraju pięć lat później i zamieszkał na Klinach Borkowskich, części Krakowa.
W roku 1956 odbył się XX zjazd KPZR, po których zapanowała większa swoboda pisarska w Polsce. Rozpoczęła się międzynarodowa kariera Lema jako pisarza science-fiction. Napisał on kilkanaście książek z tego nurtu, któe zostały przetłumaczone na wiele języków (z początku tylko krajów bloku wschodniego). Rok później napisał swoją pierwszą książkę filozoficzną – „Dialogi”, która należy do jego jednych z większych dzieł filozoficzno – futurologicznych.
Inne najbardziej znane utwory Lema również powstały w latach 50. i 60. XX wieku. Można do nich zaliczyć: Dzienniki gwiazdowe, Powrót z gwiazd, Opowieści o pilocie Pirxie, Eden. Do głównych motywów, które pojawiają się w prozie Lema z tego okresu są kwestie utopiii oraz ludzkiej egzystencji w świecie. Jednocześnie wymyślane przez niego cywilizacje były nawiązaniem do współczesnego mu społeczeństwa totalitarnego. Wybrał science-fiction, ponieważ w PRL było łatwiej wyrażać swoje myśli filozoficzne i poglądy na płaszczyźnie światów fantastycznych niż rzeczywistych. Ten wybór spowodował, że na długie lata pisarz był kojarzony wyłącznie z tym nurtem literackim.
Jego obce społeczności to między innymi roje zdolnych do organizowania się w większe struktury mechanizmów (Niezwyciężony) i niezrozumiały, ale najprawdopodobniej żywy, inteligentny planetarny wszechocean wymykający się ludzkim kategoriom i próbom zrozumienia (Solaris).
Ostatnią powieścią s-f Lema jest „Fiasko” (1987), napisana jako jedyna na zamówienie wydawcy. Jest to jednocześnie ostatni epicki utwór pisarza – po tym roku Lem nie wydał już żadnej nowej powieści. Zajmował się głównie publicystyką i pisaniem felietonów, które później wydawano w zbiorach, na przykład „Sex Wars”, „Tajemnica chińskiego pokoju” czy „Rasa drapieżców”, był także cenionym krytykiem literackim i komentatorem współczesności.
Jego powieści charakteryzuje zaduma filozoficzno – moralna. Pytania, jakie stawia pisarz sobie i czytelnikom, problemy, które porusza, krążą wokół postępu cywilizacyjnego, jego wpływu na naturę ludzką, a daleka przestrzeń kosmiczna, odległa przyszłość – stanowią tylko tło, na którym rozgrywają się losy różnorakich istot. Jego książki zostały przełożone na niezwykłą ilość języków – około 100, w tym wiele egzotycznych. Został odznaczony licznymi nagrodami – m.in. Otrzymał doktoraty honoris causa od czterech uczelni wyższych, austriacką nagrodę państwową w dziedzinie kultury europejskiej, został odznaczony orderem Orła Białego.
Na pytanie, jak pisze swoje książki, pisarz odpowiiedział, że bardzo ważny jest pomysł. Nosi go w myślach, notuje luźne sceny, dopiero potm pisze. O pracy nad „Solaris” autor wspominał: „Wszystko właściwie już wiedziałem, oprócz zakończenia. Minął rok, a ja ciągle nie wiedziałem, jak zakończyć tę powieść. Potem nareszcie wydedukowałem zakończenia i dziwiłem się, że miałem jakieś inne pomysły, bo ten ostatni był przecież tak oczywisty”.
Niektóre jego powieści zostały sfilmowane, np. „Solaris” Andrzeja Tarkowskiego (ZSRR) w 1972. Film w tym samym roku zdobył Nagrodę Specjalną Jury na Festiwalu Filmowym w Cannes. Drugi raz powieść adaptował do filmu Steven Soderbergh w 2002, z Georgem Clooneyem w roli głównej.
Nazwiskiem pisarza została nazwana planetoida 3836 Lem, a imieniem pisarza będzie nazwana ulica w Krakowie.
Stanisław Lem był chory na serce. Zmarł 27 marca 2006 roku w szpitalu klinicznym Collegium Medicum UJ w Krakowie, mając 84 lata. Zgodnie z jego ostatnią wolą urna z prochami została złożona 4 kwietnia 2006 roku na Cmentarzu Salwatorskim w Krakowie. Towarzyszyła temu katolicka ceremonia pogrzebowa, przeprowadzona na żądanie rodziny.
Jolanta Nowaczyk, 4 sierpnia 2009
