Obrazy Witolda Pruszkowskiego to nastrojowe pejzaże przedstawiające skąpane w księżycowej poświacie krajobrazy oraz oparte na legendach ludowych scenki rodzajowe, których głównymi bohaterami są fantastyczne postaci. Dorobek artystyczny Pruszkowskiego obejmuje również niezwykle wnikliwe portrety bliskich malarzowi osób oraz utrzymane w konwencji realistycznej dzieła przedstawiające obrzędy i codzienne życie ludzi na wsi.
Witold Pruszkowski urodził się w 1846 roku w położonym niedaleko Odessy Berszadzie. Dzieciństwo spędził on w Odessie i Kijowie, a młodość upłynęła mu na pobycie we Francji, gdzie przeniósł się wraz z rodziną w 1860 roku. Kilka lat później familia artysty osiedliła się w Paryżu i tam właśnie młody Witold rozpoczął naukę malarstwa u portrecisty – Tadeusza Goreckiego. Zainteresowanie sztuką sprawiło, że Pruszkowski postanowił kontynuować swoją edukację artystyczną i w 1868 roku rozpoczął studia w monachijskiej Akademii Sztuk Pięknych. W tym czasie malarza zaintrygowała polska literatura romantyczna, która stała się dla niego niesłabnącym źródłem inspiracji twórczych. Po zakończeniu studiów w 1872 roku artysta przyjechał do Krakowa, aby jeszcze lepiej poznać arkana sztuki i ćwiczyć technikę pod okiem dyrektora Szkoły Sztuk Pięknych – Jana Matejki. Namalował wtedy swój pierwszy a zarazem jedyny obraz o tematyce historycznej zatytułowany „Ofiarowanie korony Piastom”. Myliłby się jednak ten, kto przypuszcza, iż dzieło powstało z inspiracji obrazami mistrza malarstwa historycznego. Ledwo dostrzegalny wpływ Matejki przejawia się tu jedynie w zastosowaniu podobnego typu kompozycji obrazu. Poetyckość przedstawionej sceny oraz zabieg polegający na połączeniu świata rzeczywistego z nadrealnym sprawiają, że dzieło to dalekie jest od historycznych obrazów Matejki i stanowi raczej manifestację indywidualności artystycznej Pruszkowskiego.
Po ukończeniu studiów malarz pozostał na kilka lat w Krakowie, lecz ostatecznie w 1882 roku przeniósł się wraz z rodziną do pobliskiego Mnikowa. Istotny z punktu widzenia twórczości Pruszkowskiego był rok 1876, w którym to artysta wyjechał do Mogiły, by wykonać polichromię kaplicy w klasztorze cystersów. Pobyt na wsi zaowocował powstaniem zupełnie nowych obrazów, inspirowanych folklorem, a przede wszystkim codziennością, obrzędowością i baśniami opowiadanymi przez prostych ludzi. Z tego okresu pochodzą takie dzieła, jak utrzymane w poetyckiej aurze „Kiedy ranne wstają zorze”, pełna uroku „Sielanka” oraz nieco bardziej baśniowa „Noc świętojańska”.
W 1890 roku malarz wyjechał do Lwowa, a następnie towarzyszył bratu w podróży do Afryki. Kilka lat później zapadł na nieuleczalną chorobę. Pomimo pogarszającego się stanu zdrowia artysta nie poddawał się chorobie i każdą wolną chwilę przeznaczał na tworzenie obrazów. Po trwającej dwa lata walce ze schorzeniem Witold Pruszkowski zmarł w Budapeszcie w 1896 roku.
Pozostawiony przez niego dorobek artystyczny obejmuje przede wszystkim obrazy ukazujące bogaty świat wyobraźni malarza, kształtowanej przez zasłyszane baśnie i legendy oraz literaturę romantyczną. Malowane o zmroku lub świcie krajobrazy, takie jak „Krajobraz księżycowy”, „Świt”, czy „Zmierzch” wyróżniały się nastrojowością i poetyckością, uzyskiwaną przez przyćmienie barw oraz subtelne rozmycie kształtów. Aura tajemniczości i niedopowiedzenia bardzo często pojawia się też na płótnach ukazujących fantastyczne postaci. Emanujące delikatną poświatą ciała nimf i rusałek wyłaniają się zwykle z ciemnych gęstwin leśnych lub poskręcanych konarów i błotnistych terenów porośniętych wysokimi trzcinami. Nastrój niesamowitości oraz tematyka wyżej wspomnianych obrazów jednoznacznie wskazują na zainteresowanie malarza konwencją romantyczną.
W twórczości Witolda Pruszkowskiego pojawiają się także dzieła, dla których inspiracją było codzienne życie chłopów. Obrazy takie jak „Przy studni”, „Niedziela zielna”, czy „Zaloty” charakteryzują się realistycznym ukazaniem postaci, oraz urokliwą malowniczością, która pozbawiona została jakichkolwiek elementów fantastycznych.
Osobną grupę obrazów stanowią bliższe modernizmowi dzieła Pruszkowskiego, jak „Wiosna” i „Spadająca gwiazda”. Pierwsze z nich ukazuje porę roku jako pełną witalności i zjawiskowo piękną kobietę, która odnosi zwycięstwo nad leżącą w resztkach śniegu zimą. Bohaterką drugiego dzieła jest pogrążona w kosmicznej ciemności istota, która opada bezwładnie w nicość wszechświata.
Pruszkowski malował także portrety („Portret siostry artysty”, „Portret syna artysty z psem”) oraz inspirowane poezją romantyczną dzieła o tematyce patriotyczno-martyrologicznej. Do jego ulubionych poetów należał Juliusz Słowacki, którego poemat „Anhelli” zainicjował powstanie całego cyklu dzieł wyobrażających nadprzyrodzone postaci na tle zaśnieżonego Sybiru („Eloe”, „Śmierć Anhelliego”, „Anhelli”).
Nina Kinitz 16 stycznia 2009
