Opętanie Andrzejem Żuławskim

Wzbudzał kontrworsje i nadal szokuje. Najpierw swoim kontrowersyjnym kinem, dziś swoimi związkami z kobietami.

Żuławski pochodzi z rodziny artystycznej, urodził się w 1940 roku we Lwowie. W wieku pięciu lat przeprowadził się z rodziną do Francji, gdzie spędził swoje dzieciństwo. Ukończył studia w paryskiej akademii filmowej IDHEC w 1959, a także ukończył studia filozoficzne na Sorbonie w 1964 roku.

Jego pierwszym filmem pełnometrażowym był film wojenny z roku 1971 – „Trzecia część nocy”, którego scenariusz opierał się na doświadczeniach ojca reżysera, Mirosława Żuławskiego. Akcja toczy się podczas okupacji hitlerowskiej, głównym bohaterem jest Michał, który przeżywa dramat – jego matkę, żonę i synka zabili Niemcy. Gdy uciekł do miasta, rozpoczął pracę jako karmiciel wszy w instytucie produkującym szczepionki przeciw tyfusowi. Taki zawód wykonał także ojciec Andrzeja Żuławskiego, który prowadził dokładnie dzienniki, w którym zapisywał, ile wszy preparował, ile karmił. Żuławski przedstawił wydarzenia wojenne w konwencji apokaliptycznej – oprócz klimatu, który panuje na tym obrazie, są też bezpośrednie odwołania do Apokalipsy – Małgorzata Braunek czyta Apokalipsę na początku filmu, a jej słowa stają się niejako przepowiednią tego, co będzie dziać się w późniejszych sekwencjach.

Zarówno podczas kręcenia tego filmu, jak i następnych, Żuławski i jego ekipa filmowa miała tak mało kolorowego negatywu, że mogli zrobić tylko jeden dubel. Kiedy kręcili w zimie, Żuławski miał grube rękawice – na jednej miał napis „Prędzej!”, a na drugiej „Jeden dubel!”. Gdy gestykulował, zawsze widział napisy. „Prędzej!” dlatego, że według Żuławskiego w Polsce wszyscy bardzo powoli grali – „Polska żyła w zwolnionym rytmie. PRL był, o czym zapominamy dzisiaj, krajem wolnym, bo wszystko toczyło się bardzo wolno” powiedział.

Kolejny scenariusz powstał pod wpływem wydarzeń marcowych z 1968 roku. Rok po swoim pełnometrażowym debiucie Żuławski wyreżyserował horror, który został zatrzymany przez cenzurę na kilkanaście lat z powodu wielu scen okrucieństwa i zbyt śmiałych scen erotycznych – był to film „Diabeł”. Premiera miała miejsce dopiero w 1988 roku. Scenariusz do tego filmu został wydrukowany na łamach „Kina”, i jak możemy przeczytać, znacznie różni się od wersji filmowej. Według scenariusza diabeł miał być prawdziwym demonem – była to postać nieludzka, o trupiej twarzy. Jednak w filmie diabeł to Wojciech Pszoniak – ludzki, groteskowy, tańczący. Akcja rozgrywa się w 1793 roku, kiedy to do Wielkopolski wkraczają wojska pruskie. Nieznajomy wyprowadza niedoszłego królobójcę Jakuba i młodą zakonnicę z klasztoru, w którym żołnierze dokonują rzezi. Nieznajomy wręcza Jakubowi brzytwę mówiąc, że może oczyścić świat od zła. Ten, oszołomiony torturami, wraca do rodzinnego miasteczka, gdzie postanawia rozliczyć się z najbliższymi – z rodzicami, rodzeństwem, przyjacielem oraz narzeczoną.

Po wstrzymaniu przez władze PRL produkcji filmu „Na srebrnym globie”, Żuławski stracił możliwość podjęcia pracy w Polsce. „Przez rok w Warszawie biedowałem, ale nie próżnowałem. Uczyłem się pisać” – wspominał Żuławski o tym okresie swojego życia. Napisał wtedy powieść, która liczyła około 700 stron – „Kalkin”. Zbiegło się to również z czasem osobistych problemów – od Żuławskiego odeszła jego żona, aktorka Małgorzata Braunek.

Pierwszym filmem Żuławskiego, który stworzył poza granicami kraju był film „Najważniejsze to kochać” z 1975 roku wyreżyserowany we Francji. Scenariusz został oparty na powieści Christophera Franka „Noc amerykańska”. Film opowiada historię o nieszczęśliwej i załamanej aktorce, którą bieda zmusiła do występowania w filmach porno. Na planie filmowym poznaje fotografa, z którym rozpoczyna romans wymagający od niej trudnych wyborów. Romy Scheider, która grała główną rolę – Nadine, otrzymała Cezara w kategorii najlepsza aktorka.

Ponoć scenariusz do kolejnego filmu, zatytułowanego „Opętanie”, powstał w zaledwie 10 dni i stanowił formę terapii, bowiem od reżysera odeszła jego żona Małgorzata Braunek. Początkowo akcja filmu miała mieć miejsce w Polsce w latach 50., ostatecznie obraz Żuławskiego opowiada o Berlinie Zachodnim. Isabelle Adjani otrzymała Złotą Palmę w Cannes, a także Cezara w kategorii najlepsza aktorka. W 1981 roku po projekcji filmu Żuławskiego na festiwalu w Cannes krytycy pisali, że „Opętanie” to dzieło prawdziwie opętane. Jak zwykle cenzura dosięgnęła film Żuławskiego i tym razem – „Opętanie” w ogóle nie był wyświetlany w niemieckich kinach, w Anglii został zakazany, zaś w USA został skrócony aż o 45 minut.

W 1989 roku powstał film, w którym po raz drugi wystąpiła ówczesna życiowa partnerka Żuławskiego, Sophie Marceau – „Moje noce są piękniejsze niż wasze dni”. Film jest opowieścią o nieuleczalnie chorym programiście komputerowym, który stopniowo traci swoją pamięć. Kiedy poznał Blanche (w tej roli Sophie Marceau), wyjeżdża z nią nad morze, by spędzić ze sobą razem kilka nocy i dni.

Natomiast aura skandalu towarzyszyła filmowi „Szamanka”, który Żuławski nakręcił na podstawie scenariusza Manueli Gretkowskiej. Skandale te były wywołane przede wszystkim śmiałymi scenami erotycznymi, ale także pofilmowymi losami odtwórczyni głównej roli: Iwony Petry. Była to jej pierwsza duża rola, jednak po zakończeniu zdjęć, Petry wyjechała z Polski znikając ze świata show-biznesu. W Gazecie Wyborczej (z 7 czerwca 1996 roku) Ewa Winnicka podsumowała domysły, które krążyły wśród filmowców na temat zniknięcia Iwony Petry. Znalazły się wśród nich takie pomysły jak: „Film nadwyrężył Iwonę Petry. Musi dojść do siebie”, „Jest w ośrodku dla psychicznie chorych”, „Jest w tybetańśkim klasztorze” czy też nawet „Reżyser zaczarował Iwonę. Jest pod wpływem voodoo i przez dwadzieścia lat jej świadomość będzie zmieniona”.

W 2000 roku powstał film „Wierność” – uwspółcześniona adaptacja powieści „Księżna de Cleves” Marie de La Fayette z 1678 roku. To jedna z ulubionych książek Żuławskiego i to z myślą o swojej ówczesnej żonie napisał scenariusz z wykorzystaniem głównego wątku powieści. Akcja filmu rozgrywa się w imperium mediów; główna bohaterka to młoda fotograficzka, która rozpoczyna pracę w paryskiej gazecie. W sferze zawodowej spełniona Clelia oddaje się przelotnym przygodom erotycznym. „Wierność” to czwarty film Żuławskiego, w którym zagrała Sophie Marceau.

Andrzej Żuławski to także pisarz. Na rynku regularnie pojawiają się jego nowe książki – „Lity bór” w 1991 roku był jego debiuten literackim. Jednak to ostatnia książka – „Nocnik” chyba wzbudziła najwięcej emocji, ze względu na opisy młodej kochanki, która od niego odeszła – Esterki, nazywa ją „małą kurewką” oraz „ślicznym ścierwem”. Weronika Rosati, była partnerka Żuławskiego, stała się ponoć pierwowzorem dla głównej bohaterki. Zawrzały wszystkie media, łącznie z gazetami plotkarskimi, co rzadko się zdarza, by takowe napisały o kimś ze świata literatury. Rosati postanowiła podać Żuławskiego do sądu, a w efekcie sąd zakał publikacji „Nocnika”.

W rodzinie Żuławskiego znajdziemy wielu artystów – jest synem Mirosława Żuławskiego, pisarza i dyplomaty; stryjecznym wnukiem pisarza Jerzego Żuławskiego, a także ojcem reżysera Xawerego Żuławskiego, ze związku z aktorką Małgrorzatą Braunek.

Twórczość filmowa Żuławskiego wielokrotnie była nagradzana: w 1973 roku reżyser otrzymał Nagroda "Jantara" za film „Trzecia część nocy” na I Międzynarodowych Spotkaniach Filmowych "Młodzież na ekranie" w Koszalinie; ww 1982 roku Złoty Asteroid za film "Possession" na Niędzynarodowym Festiwalu Filmów Fantastycznych w Triest, zaś w 2008 roku otrzymał nagrodę za Całokształt Twórczości dla Reżysera ze Szczególną Wrażliwością Wizualną na XVI Międzynarodowym Festiwalu Sztuki Autorów Zdjęć Filmowych Camerimage. W 2001 otrzymał Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski, a w 2002 rancuski Order Legii Honorowej.

Biografia Żuławskiego potwierdza, że jest to reżyser wyjątkowy. Ukończył studia na Zachodzie, by potem powrócić do Polski i tu kręcić filmy. Wzbudzał i wzbudza kontrowersje, szokuje. Wywołuje skrajne opinie. Z pewnością nic wokół Żuławskiego nie jest nudne. Jego stosunek do kina najlepiej określają jego własne słowa: „Kino jest najlepszym sposobem na osiągnięcie wyższej formy trzeźwości”.

28.07.2011, J.N.

Bibliografia: