Świat według Piotra Dumały

Świat według Piotra Dumały

"Weź się za projekt, który tylko ty możesz zrobić" – doradziła Piotrowi Dumale Agnieszka Holland. W ten właśnie sposób powstał "Las", czyli reżyserski debiut fabularny Dumały z udziałem aktorów. Premiera tej niezwykle intymnej opowieści o sprawach ostatecznych stała się jednym z ważniejszych wydarzeń 2009 roku.

Piotr Dumała to urodzony w 1956 roku w Warszawie polski reżyser, scenarzysta, rysownik, grafik i prozaik. Ukończył warszawską Akademię Sztuk Pięknych na Wydziale Konserwacji Dzieł Sztuki u prof. Adama Romana (specjalność konserwacji rzeźby kamiennej). Przez dwa lata studiował na wydziale grafiki w pracowni animacji pod kierunkiem znanego reżysera filmów animowanych, Daniela Szczechury. Studia skończył w 1982.

Obecnie jest wykładowcą na Wydziale Operatorskim i Realizacji Telewizyjnej na łódzkiej filmówce, także na Wydziale Animacji na University College of Arts Crafts and Design Konstfack w Sztokholmie w Szwecji i Uniwersytecie Harvarda w USA.

Debiutował w 1981 filmem animowanym "Lykantropia" – opowieścią o wilkołakach, które okazują się tylko ludźmi przebranymi w wilcze skóry. Film ten pięć lat po premierze otrzymał w Łagowie Nagrodę im. Stanisława Wyspiańskiego I stopnia podczas Lubuskiego Lata Filmowego.

Dwa lata po debiucie powstał film rysunkowy przepełniony czarnym humorem – „Czarny Kapturek”. Dumała bawi się z przyzwyczajeniami widza i przedstawia inną wersję znanej bajki. Chłopczyk, który jest tytułowym Czarnym Kapturkiem, okazuje się czarnym charakterem, bowiem to właśnie on zjada wilka. „Sukces filmu leży w sposobie rysowania. Dumała zderzył bowiem swoją 'czarną’ wersję baśni z niezwykle prostym, niemal dziecinnym rysunkiem. Ów kontrast między obrazem i treścią stanowi istotę filmu, jest jego podstawowym źródłem humoru” – napisał Marcin Giżycki w tekście towarzyszącym retrospektywie filmów Dumały w Museum of Modern Art w Nowym Jorku. 

W 1985 roku powstał dwunastominutowy film oparty na opowiadaniu Fiodora Dostojewskiego – „Łagodna”. Jest to pierwszy film Dumały oparty na studium psychologicznym, z wykorzystaniem techniki płyt gipsowych. W dorobku Dumały znajdziemy wiele innych adaptacji klasyki literackiej lub portrety psychologiczne twórców – jak np. „Franz Kafka” z 1991 roku, który jest swobodną biografią pisarza, inspirowaną jego dziennikami i fotografiami. Technika wykorzystywana przez Piotra Dumała przypomina raczej malarstwo niż film czy animację. Sam twórca przyznał: „Twórcami Latających włosów i Łagodnej byli oprócz mnie Munch, Rembrandt, Vermeer, Redon, Daumier”. Wielokrotnie można zauważyć inspiracje barokowymi mistrzami płótna – przewaga ciemnych brązów, bieli, czerni, przypominają efekt malaraskiego chiaroscuro.

W roku 1988 stworzył jeden z ważniejszych swoich filmów utrzymanych w onirycznej atmosferze – „Wolność nogi”, który został obsypany nagrodami. Ten krótkometrażowy film przedstawia historię młodego mężczyzny, którego części ciała w nocy zaczynają samodzielne życie. Animacja ta została wykonana z wykorzystaniem dwóch technik: sekwencje nocne to charakterystyczne dla Dumały wydrapywanie obrazów na płytach gipsowych, zaś sekwencję dzienną stanowią wydrapane rysunki igłą na celuloidzie.

W 2000 roku Piotr Dumała stworzył film oparty na prozie Fiodora Dostojewskiego – „Zbrodnia i kara”. Nad tym 34-minutowym dziełem Piotr Dumała pracował trzy i pół roku, wykorzystując unikalną metodę realizacji filmu animowanego, charakterystyczną dla jego twórczości: rysunki wykonywał na płytach gipsowych, pokrywał je ciemną farbą i wydrapywał skalpelem na nich obrazy, które później Dumała animował. Dzięki takiej technice, faktura filmu przypomina technikę malarstwa olejnego. „Zbrodnia i kara”, jak na adaptację Dostojewskiego przystało, to mroczna opowieść z pogranicza jawy i sny, dotykająca najmroczniejszych obszarów ludzkiej podświadomości. W jednym z wywiadów udzielonych Gazecie Wyborczej („Gazeta Wyborcza, 14 lutego 2002), Piotr Dumała o swojej fascynacji Dostojewskim powiedział tak: „Zakochałem się w Dostojewskim. To był Mój Pisarz, tak jak jeszcze wcześniej Moim Kompozytorem był Gershwin, właściwie nie wiem dlaczego.”

W tym samym roku Piotr Dumała opublikował zbiór opowiadań „Gra w żyletki”. Biorąc pod uwagę niewielką objętość jego utworów, należałoby to raczej nazwać krótkimi formami prozatorskimi – bowiem niektóre z nich zamykają się w granicach jednego akapitu. Czytając „Grę w żyletki” można odczuć niezwykły klimat jego filmów: nieco surrealistyczne, senne wizje przeplatają się z groteskową rzeczywistością.

Podczas 9. Międzynarodowego Festiwalu Filmowego Era Nowe Horyzonty w 2009 roku odbyła się retrospektywa Piotra Dumały. Oprócz jego filmów można było we Wrocławiu zobaczyć pierwszą realizację w przestrzeni publicznej tego artysty. „Walka, Miłość i Praca” to projekt inspirowany utworem rumuńskiego kompozytora Alexandra Balanescu „Lullaby Dream”.

Wspomniany już na samym początku „Las” to swoisty przełom w twórczości Piotra Dumały.

Fabuła rozgrywa się na dwóch płaszczyznach: na jednej z nich, ojciec i syn przemierzają razem las w zupełnej ciszy. Mimo braku dialogów są przedstawione relacje między ojcem a synem. Ojciec, siwy, lecz energiczny, gestami albo zatrzymuje syna, albo zmusza do jedzenia. W drugiej części narracyjnej syn opiekuje się zniedołęzniałym ojcem – sekunda po sekundzie widz obserwuje podstawowe czynności życiowe, z jakimi nie może sobie poradzić ojciec. Film był próbą zobrazowania strefy granicznej między życiem, a śmiercią. O swoim filmie, Dumała powiedział tak: „Nie ma w nim seksu, bijatyk ani pościgów samochodów. Są za to: specyficzne, nieco teatralne aktorstwo i statyczne kompozycje. Wiem, że nie wejdę na filmowe salony. A jeśli nawet, to jako kuriozum – dziwak, z którym inni nie za bardzo chcą się bawić, bo nosi absurdalny strój i mówi niezrozumiałym językiem. Co całkiem by mi odpowiadało”. 

Piotr Dumała wykonał także dużo mniejszych form filmowych – jak np. stworzył czołówkę animowaną cyklu filmowego „Czternaście bajek z Królestwa Lailonii” na podstawie książki Leszka Kołakowskiego. Jest również autorem teledysku zespołu Maanam do piosenki „Wieje piaskiem od wojny strony” z 1995 roku. Piotr Dumała kilkakrotnie także zagrał role filmowe: np. w „Oszukać błękit” (2004) czy w „Wyspie R.O.” Jana Lenicy. W 2001 roku powstał film dokumentalny w reżyserii Jolanty Dylewskiej , którego głównym bohaterem był właśnie Piotr Dumała.

Kino Dumały, mimo, że tak charakterystyczne pod względem wizualnym, ma wiele odsłon. Znajdziemy w nim lżejszą formę filmową jak debiutancka „Lykantropia”, czy groteskowy i przepełniony czarnym humorem „Czarny Kapturek”. Istnieje też silny nurt psychologiczny – należą do niego chociażby „Łagodna” czy „Zbrodnia i kara”. 

Krytycy filmowi okrzyknęli już Piotra Dumałę „postacią kultową”, „magiem filmu animowanego dla dorosłych”, a nawet został nazwany „duchowym kuzynem Braci Quay”. Bożena Jędrzejczak na łamach „Filmu” w 1993 roku napisała: "Najbardziej spośród polskich filmowców poszukiwanym, kochanym i pożądanym na niemal wszystkich festiwalach świata, nie jest Kieślowski, Wajda czy Pasikowski. Jest nim Piotr Dumała." Nic dziwnego, bowiem trudno szukać drugiej tak konsekwentnej postaci na scenie polskiego kina: Piotr Dumała od ponad ćwierć wieku realizuje samotnie w swojej piwnicy filmy animowane dla dorosłych, idąc często pod prąd. Stworzył swój własny, rozpoznawalny styl, a jego filmy są niezwykle osobiste, intymne, wynikające z osobistych doświadczeń. Być może dlatego, że mówi o wyobcowaniu, zagubieniu, starości i lękach, jego filmy są uniwersalne i bez trudu rozumieją je ludzie na całym świecie. 

JN., 18.07.2011