Opactwo
w Mogile jest obecnie najdłużej nieprzerwanie istniejącym domem zakonnym w
Polsce. Zostało założone w 1218 roku, za sprawą inicjatywy biskupa krakowskiego
Iwo Odrowąża, który to sprowadził cystersów z Lubiąża. Początkowo miejscem
przeznaczonym na zakon była miejscowość Kacice, jednak w cztery lata później –
w 1222 roku – przeniesiono cystersów do Mogiły (nazwa Mogiła po raz pierwszy
pojawia się w 1291 r., wcześniej osada nazywała się po łacinie Clara Tumba.) –
podkrakowskiej wsi, gdzie Iwo Odrowąż, właściciel, ufundował wspaniały kościół
p.w. Matki Bożej Wniebowziętej i św. Wacława i klasztor.
Cystersi
wywodzą się z benedyktynów kluniackich. Uchodzą za jedno z ugrupowań zakonnych,
będących w opozycji do przepychu benedyktynów, i za tych którzy walczyli o
zreformowanie życia zakonnego, które w XI wieku zatraciło sens swego powstania.
Zadaniem tym pokierował opat benedyktynów z Molesme – Robert. Jednak miejsce to
stało się nieodpowiednim, gdyż liczne tłumy ciekawskich skutecznie
uniemożliwiały wykonanie postawionego sobie zadania. Dlatego też grupa blisko
dwudziestu mnichów przeniosła się do Citeaux (łac. Cistercium), gdzie w 1098
roku został oficjalnie erygowany klasztor przez władze kościelne. Tak więc
Citeaux stało się kolebką zakonu cystersów. Pierwsze inicjatywy fundacyjne
klasztorów cysterskich na ziemiach polskich miały miejsce około połowy XII
stulecia. Promotorami obecności cystersów w Polsce, podobnie jak w innych
krajach ówczesnej Europy, byli książęta, możnowładcy i hierarchowie kościelni.
Była to grupa ludzi o często szerokich horyzontach intelektualnych i wyszukanym
smaku estetycznym. Przybywający do naszego kraju cystersi zaopatrywani byli
przez swych dobroczyńców w rozległe dobra ziemskie i często zagospodarowane już
majątki, a także liczne przywileje, które w przyszłości umożliwiały klasztorom
rozwój i bogacenie się. Mnisi, którzy obejmowali swoje nowe, polskie siedziby,
wywodzili się z klasztorów w Burgundii (Morimond), w Niemczech (m.in.
Altenbergu i Pforty) i w Danii (Esrom). Oprócz tzw. czterech cór Marimondu (
Jędrzejów, Koprzywnica, Wąchock i Sulejów), istniała filia w Camp (1123,
diecezja Kolonia), z której poprzez Walkenried (1129, diecezja Moguncja),
Pforta (1132, diecezja Naumburg) cystersi trafili do śląskiego Lubiąża w 1175
roku, skąd bezpośrednio zostali sprowadzeni do Kacic i w konsekwencji do Mogiły
w 1222 roku.
Opactwo
w Mogile (obecnie tuż obok Nowej Huty), umiejscowione jest w Małopolsce, a
zatem odznacza się specyficznymi cechami formalnymi. Powstawanie kościołów
małopolskich przypada na okres przejściowy w historii sztuki polskiej, a
mianowicie na przełom romańsko-gotycki, stąd wiele cech jeszcze romańskich
łączy się w ich architekturze z elementami strukturalnymi, charakterystycznymi
dla gotyku (po raz pierwszy użyte na ziemiach polskich sklepienia
krzyżowo-żebrowe, łuk ostry itp.). Jednak pomimo awangardowej jak na te tereny
formy konstrukcyjnej, ta nowatorskość była stosunkowo zapóźniona w stosunku do
terenów Burgundii czy Ill-de-France. Teren małopolski budzi wiele dyskusji
wśród badaczy, jeśli chodzi o rodowód artystyczny. Podawane są dwa prądy
myślowe – pierwszy, wskazujący na architektów czterech opactw ze środowisk
francuskich, drugi natomiast wskazuje na inspirującą rolę Italii i przypisuje
projekty jednemu architektowi – Mistrzowi Simonowi. To drugie stanowisko
poparte jest dowodami namacalnymi, a mianowicie imię SIMON pojawia się na
ciosie kamiennym w fasadzie kościoła w Wąchocku i powtarza się w brzmieniu SYMON na zworniku w kaplicy przy
północnym ramieniu transeptu w kościele w Koprzywnicy.
Stanowisko mówiące o jednym
architekcie poparte jest podobieństwem bryły założeń małopolskich, dyspozycji
przestrzennej czy prostocie ekspresji artystycznej, natomiast poważnym
kontrargumentem jest fakt, który wskazuje na znaczne różnice w detalu
architektonicznym, zarówno w jego technicznej obróbce, jak i wyborze wzorów.
W budownictwie małopolskim
istotne jest to, że warsztaty budowlane starały się bardzo ortodoksyjnie
przestrzegać reguł budowlanych, co widoczne jest w poprawności proporcji,
dyskretne akcentowanych podziałach horyzontalnych gzymsami i przepaskami
wydzielającymi strefę okienną od arkadowej oraz rytmizujących je elementach
wertykalnych: półkolumnach i podwieszonych służkach podtrzymujących żebra
sklepienne. Przy dekorowaniu świątyń zastosowano różnego rodzaju tradycyjne
formy florystyczne i abstrakcyjno-geometryczne. Koncentrowały się one niemal
wyłącznie na głowicach kolumn, półkolumn i służek, na których wspierały się
sklepienia, gurty i arkady międzynawowe, na zwornikach i bazach kolumn oraz w
portalach.
Założenia cysterskie wg.
Bernarda z Clairvaux miały być prostymi oratoriami służącymi do modlitwy i
odprawiani liturgii, dlatego też nie potrzebna była rzeźbiarsko-malarska oprawa
wnętrza, która niepotrzebnie by rozpraszała modlących się. I jak pisał Leszek
Wetesko „Prostota formy architektonicznej, granicząca wręcz z surowością, była
odbiciem poglądów na piękno, głoszonych przez duchowych przywódców zakonnych,
pośród których pierwsze miejsce przynależy św. Bernardowi. Jego idea piękna
zawarta została w stwierdzeniu, iż piękno wewnętrzne jest wspanialsze od
wszelkiej ozdoby zewnętrznej. Pomimo swej błahości, piękno zmysłowe, według
szarych mnichów, nie jest samo w sobie złe, ale następuje to tylko wówczas, gdy
objawia się w nim duch. W samej jednak rzeczy, sztuka ozdobna jest
nieodpowiednia dla ludzi, którym obojętne stały się sprawy świata
doczesnego” Do cech charakterystycznych
budownictwa cysterskiego należała prostota formy, świadoma archaizacja wnętrza,
dominacja konstrukcji nad detalem, oczyszczenie wnętrza z wszelkich wyobrażeń
figuralnych, czy to rzeźbionych, czy malowanych, wyrzeczenie się dzwonów, co za tym idzie
odrzucenie wież (jedyną wieżyczką była tzw. sygnaturka na skrzyżowaniu się
naw), bogatego sprzętu liturgicznego.
Bryła
kościoła mogilskiego wpasowana jest w lokalne małopolskie tradycje. Kościół
jest zbudowany z cegły dekorowanej w kilku miejscach białym kamieniem. Plan
opactwa w Mogile nie jest skomplikowany, oparty na prostych zasadach,
ujednoliconych w filiach Marimodu – na planie krzyża łacińskiego, bazylika
trójnawowa, z transeptem wystającym poza korpus nawowy i zamkniętym płasko
prezbiterium. Wnętrze kościoła, było dostosowane do zasad budownictwa
cysterskiego, podporządkowanego liturgii, która w wydaniu cysterskim nabrała
bardzo intymnego i kameralnego charakteru. Jednak kościół mogilski nie należy
całkowicie do tzw. kościoła bernardyńskiego, którego centralnym miejscem jest
transept zawierający liczne kapliczki mieszczące ołtarze służącego do
indywidualnej kontemplacji. Tutaj mamy do czynienia z pogłębionym prezbiterium.
Ma ostateczny kształt tegoż kościoła oddziałały wpływy Śląskie – kościoła
trzebinckiego, jak i warsztat włoski (tereny Lombardii i Lacjum). Na związek z
Włochami wskazuje rozplanowanie wschodniej partii kościoła – powtórzony jak w
Jędrzejowie schemat bliźniaczych kaplic flankujących prezbiterium, z jedyną
różnicą, że tu zarówno prezbiterium, jak i kaplica mają układ dwuprzęsłowy.
Poza tym wg Teresy Mroczko „zarówno kształt bazyliki, jej proporcje ,
ceglano-kamienny pasowy wątek, niektórych części budowli, kształt kapiteli i
portalu, jak też i fryz arkadkowy pod gzymsem wieńczącym wskazują na być może
północno-włoskie pochodzenie architekta”. Poza tym znaczącym faktem jest, to iż
fundator Iwo Odrowąż przebywał w 1218 roku jeszcze we Włoszech, skąd być może
sprowadził sprawną cysterską ekipę budowlaną.
Opactwo cysterskie, stanowiło swoisty
samowystarczalny konglomerat zorganizowany wokół centralnej przestrzeni
czworobocznego właściwego klasztoru. Był to wzorzec przejęty od benedyktynów,
jedynie maksymalnie uproszczony do jak najbardziej funkcjonalnej przestrzeni.
Wczesnogotyckie są nawy boczne, prezbiterium i kaplice po
stronie chóru wschodniego. Również z okresu fundacji pochodzi kamienny portal w
wejściu z krużganków do kościoła. Wewnątrz znajdują się surowe ceglane ściany i
kolumny, wąskie okna charakterystyczne dla okresu przejściowego, pomiędzy
romanizmem a gotykiem. W ołtarzu głównym znajduje się późnogotycki ołtarz –
poliptyk z początku XVI w.
istnieją zachowane freski z XVI w. autorstwa wybitnego artysty – Stanisława
Samostrzelnika. Artysta wywodził się z krakowskiej rodziny mieszczańskiej, jak
wskazuje ks. Bolesław Przybyszewski. Stanisław wstąpił do zakonu cystersów,
stąd określenie „brat Stanisław z Mogiły”. Zachowało się siedem sygnowanych
przez niego rękopisów iluminowanych i polichromie w klasztorze mogilskim, też
częściowo sygnowane. Sklepienie nawy głównej, kruchta jak i fasada zachodnia zostały przetworzone w
stylu barokowym.
Kama Wróbel
