Ostrów Lednicki usytuowany jest na południowej
części Jeziora Lednickiego, gdzie niegdyś znajdował się
szlak handlowy, łączący Gniezno z Poznaniem. Ostrów Lednicki pełnił
funkcję jednego z pierwszych grodów piastowskich, związanych z Mieszkiem
I, potem Bolesławem Chrobrym.
Badania archeologiczne wykazały, że Ostrów
stosunkowo wcześnie byl poddawany zasiedleniom – bo już w neolicie,
a więc około 1800 r. p.n.e. Wczesnośredniowieczna osada istniała
tu prawdopodobnie od VI w. n.e. – z VIII w. pochodzą ślady osadnictwa
tzw. otwartego z półziemiankowymi chatami, natomiast w 2 poł. IX w. w
południowej części wyspy wzniesiono pierwszy gród.
W połowie wieku X Ostrów stał się
ośrodkiem szeregu przemian, w konsekwencji, których zyskał szczególny
status związany z najważniejszymi ośrodkami władzy tamtych czasów.
Zmiany te polegały głównie na zaopatrzeniu grodu w najważniejsze
budowle grodowe, m. in. w dwie kamienne budowle wolnostojące – PALATIUM
połączone z kaplicą oraz kościół. Dodatkowo wybudowano
potężną fortyfikację, która zajmowała południową
część wyspy.
Prace archeologiczne na tym terenie zostały
podjęte w 1845 roku, za sprawą Edwarda Raczyńskiego. Już w międzywojniu
odnaleziono tu 1500 szkieletów i czaszek (zlokalizowano tu także miejsca pochówków
osób o najwyższym statusie społecznym), a po wojnie zaczęto uważniej
przyglądać się części zabudowy. Badania archeologiczne
objęły cały obszar tzw. grodziska – czyli palatium z kościołem
– podgrodzia (przyczółki mostów, które łączyły Ostrów z lądem
stałym, osadę służebną) oraz wody jeziora z najbliższą
okolicą. Taka powierzchnia badawcza umożliwiła obszerne studia nad
zabytkami i stworzenie bogatego opracowania naukowego tychże obiektów.
Pierwsze źródła pisane na temat
Ostrowa pochodzą z bulli papieża Innocentego II z 1136 roku, jak i też
o świetności grodu donosi Kronika Śląska z XIII wieku. Są
to ważne dokumenty pisane, które upewniły badaczy o istotności tegoż
miejsca.
Gród znajdował się w południowej
części wyspy, otoczony był wałem drewniano – ziemnym (obecnie
w najwyższym miejscu sięga do 8m, wcześniej jego wysokość
mogła dochodzić nawet do 12 metrów). Na podstawie przekopu w północnej
jego części można wywnioskować, że istniała tam dawna
brama wjazdowa, zlokalizowana od strony podgrodzia. Wewnątrz znajdują
się pozostałości po dwóch ważnych budowlach – palatium
z kaplicą na południu oraz kościoła grodowego na północy.
Materiał zabytkowy należy do pierwszego
z trzech typów budowli wznoszonych w tym czasie – są to rotundy z tak
zwanymi palatiami. Rotundy na rzucie centralnym, były organicznie związane
z budowlą o planie podłużnym – tak, że dostawiano ją do
krótszego boku prostokąta, od strony wschodniej. Założenia takie
wznoszono przeważnie wewnątrz grodów, przede wszystkim w 2 poł X
i 1 ćw. XI stulecia. Ten konkretny przykład Ostrowa Lednickiego, jest
jednym z lepiej zachowanych przykładów tego typu budownictwa
Pałac wraz z kaplicą został zbudowany
około roku 963-966, a za materiał budulcowy posłużył lokalny
kamień łupany w okrzeski – płaskie płytki skalne, które
następnie były łączone zaprawą gipsową. Sam pałac
wzniesiony jest na planie podłużnym w kształcie prostokąta (32x14m).
Pozostałości wyraźnie wskazują na to, ze wnętrze miało
zaplanowany układ pomieszczeń (5), z których największe usytuowane
jest po zachodniej stronie palatium i miało być podzielone dwoma rzędami
arkad o trzech łukach. Najwęższe pomieszczenie znajdujące się
pośrodku miało pełnić funkcje drewnianej klatki schodowej. Palatium
było piętrowe – na górze zapewne znajdowała się reprezentacyjna
aula, która w swoim kształcie, jak cały układ piętra, powielało
parter. Zatem na potrzeby reprezentacji potrzebna była przestrzenna sala, która
znajdowała się również po zachodniej stronie założenia
pałacowego.
Kaplica przylegająca do palatium, wpisana została
w koło krzyża greckiego, z występującą na zewnątrz
absydą przy jego wschodnim ramieniu. Jej mury zachowały się na wysokość
3 metrów w najwyższym miejscu. Miejsce przecięcia się naw, zostało
zaznaczone czterema filarami, które posiadały przekrój w kształcie ćwiartki
koła. Oczywiście miały one konstrukcyjny charakter i wspierały
centralnie usytuowaną wieżę. Ponadto, niejako drugim zadaniem tych
filarów miało być wydzielenie obejścia w ramionach krzyża. Jak
wspomniałam wcześniej, od zachodu kaplica przylegała do palatium,
natomiast wschód zamknięty był absydą wieloboczna, z zewnątrz
obudowaną trójbocznie. Obok, dwa stopnie okrągłej klatki schodowej,
prawdopodobnie prowadzącej do wieży, która miała łączyć
z emporą kaplicy. Widzimy jeszcze drugie schody, które miały prowadzić
do mało zachowanej, bo tylko do dolnej kondygnacji w postaci sklepionej krypty
połączonej z kaplicą. We wnętrzu kaplicy w ścianie południowej
zachowały się parapety i fragmenty filarków dwóch okien dolnej kondygnacji.
Palatium z kaplicą po jego wzniesieniu ok. 966 r. przebudowywano jeszcze dwukrotnie.
Pierwsza z przebudów (w przedromańskim wątku budowlanym) nastąpiła
najpewniej ok. 1000 r., kolejna, tym razem już w romańskiej technice murów,
w XII w.
Jeśli chodzi o kościół grodowy,
to był on orientowany, usytuowany w północnej części założenia,
w pobliżu bramy wjazdowej. Zbudowany na planie podłużnym, o jednonawowym
układzie, a jego całkowita długość wynosiła 13, 5
metra. Posiadał prostokątne prezbiterium, z trzema aneksami od północy.
Warto wspomnieć również, o tym, że we wnętrzu znajdowały
się dwa kamienne grobowce, które prawdopodobnie były ostatnim miejscem
spoczynku synów Bolesława Chrobrego. Jeśli byłaby to prawda –
to kościół ten mógłby zostać uznany jako jeden z pierwszych
nekropolii królewskich na polskich ziemiach.
Jednak, chyba najbardziej interesującym
obiektem lednickim jest baptysterium. Podczas wielu lat badań wzbudzało
ono mnóstwo kontrowersji, a propos przeznaczenia. Bowiem na poziomie najstarszej
posadzki kaplicy, umieszczone były baseny chrzcielne – każdy z nich
niejako powielał kształt połowy krzyża. Był to basen południowy
i północny. Pierwszy z nich, południowy został odkryty w 1988 roku.
Jego wymiary to – 4,6×1,8 m – i wgłębienie waha się od
10-15cm. Drugi – północny – odkryty w 1989 roku, znajdujący
się z północnym obejściu kaplicy, ma wymiary 25-30cm oraz podobne
zagłębienie. Według tradycji, z takimi basenami musiały być
powiązane pomieszczenia towarzyszące – przebieralnia czy miejsce,
gdzie odprawiano obrzędy poprzedzające (wyrzeczenie się szatana,
wyznanie wiary). Być może miejsce na nie było w tym prostokątnym
aneksie, o którym pisałam wcześniej, dobudowanym do kaplicy od zachodu,
a od pałacu oddzielonym wąskim aneksem przeznaczonym na klatkę schodową.
Prawdopodobnie całość tworzyła coś w rodzaju kaplicy baptyzmalnej.
Około roku 1000, przebudowa budynku doprowadziła do całkowitej likwidacji
basenu północnego i zmiany kształtu południowego, którego funkcja
trwała niezmiennie do ok. 1038-1039 roku.
Kres świetności Ostrowa Lednickiego przyniósł
najazd Brzetysława I Czeskiego w 1038 roku, kiedy zniszczono mosty i spalono
gród. Po tym wydarzeniu odbudowano kościół, a osadę otoczono nowym
wałem drewniano-ziemnym (zachowanym do dziś) o wysokości dochodzącej
do 9 m. Nigdy jednak wyspa nie odzyskała już dawnej funkcji i rangi, choć
osadnictwo przetrwało do XIII-XIV wieku. Status głównego ośrodka
władzy przejmują w tym rejonie Pobiedziska, gdzie m.in. znajduje się
jeden z książęcych dworów. Później Ostrów Lednicki pełnił
już tylko rolę cmentarza.
Jako ciekawostkę warto dodać, że
wraz z odkryciem basenów chrzcielnym, została wysnuta teza, że niejako
w tym miejscu Mieszko I przyjął chrzest, a co więcej, że w tym
miejscu swą siedzibę miał biskup misyjny Jordan. Oczywiście
do dziś wzbudza to liczne kontrowersje.
Kamila Wróbel 2010.02.01
Bibliografia:
1. Teresa Mroczko, „Polska sztuka przedromańska
i romańska”, Warszawa 1988.
2. Jerzy Łomnicki „Ostrów Lednicki”,
Poznań 1968.
3. Studia Lednickie od I-V Materiały z
badań archeologicznych Ostrowa Lednickiego i jeziora Lednickiego.
4. Jerzy Łomnicki 1978 Ostrów Lednicki
— historia i współczesność, „Kronika Wielkopolski”,
nr 3 (16), Warszawa-Poznań, s. 159–165.
Ilustracje
http://www.ga.com.pl/ostrowl.htm
pozostałe fotografie z prywatnego archiwum
