Już w 1919 roku powstał Związek Przemysłowców Polskich, kontrolujący produkcję filmową, która w tamtym roku wyniosła 21 filmów fabularnych. Należy zaznaczyć, że były to w znacznej większości błahe farsy lub melodramaty. Ponieważ popyt kształtuje podaż, zaczęły też pojawiać się w kinach filmy o tematyce niepodległościowej. Nie miały one wielkich wartości artystycznych, zwłaszcza, gdy pamietamy o tym jakie dzieła zdążyły już w tym czasie powstać w USA — chociażby Narodziny narodu Griffitha. Były to takie filmy jak Bohaterstwo polskiego skauta Ryszarda Bolesławskiego czy Dla Ciebie, Polsko, Antoniego Bednarczyka, oba z 1920 roku.
W roku 1922, przy współudziale Reymonta, zrealizowano Chłopów. Choć film nie spełnił pokładanych w nim nadziei, jego premiera zachęciła twórców do ekranizacji dzieł literackich. Z dużymi produkcjami treba się jednak było wstrzymać — w 1923 roku, na skutek kryzysu gospodarczego (załamanie marki polskiej), gwałtowanie spadła produkcja filmów oraz ilość kin.
Lata 20. to okres kina bez ambicji. Na ekranach pojwaiały się głównie proste komedyjki i sensacyjne melodramaty, takie jak Wampiry Warszawy Wiktora Biegańskiego. Na korzysć tego ostatniego należy wpisać fakt, że jako jeden z pierwszych podjął próby wypracowania własnego stylu reżyserowania i unikał nadmiernej teatralizacji przed kamerą. W 1924 roku ukazała się też pierwsza w literaturze światowej publikacja dotycząca estetyki filmu, autorswta Karola Irzykowskiego, zatytułowana Dziesiąta muza.
W kinach pojawiły się pierwsze przeboje kasowe i pierwsze gwiazdy. W 1926 roku rekordy popularności biła Trędowata, melodramat na podstawie prozy Heleny Mniszkówny, w reżyserii Edwarda Puchalskiego. W roli Stefci Rudeckiej obsadzono największą ówczesną polską gwiazdę, Jadwigę Smosarską. Równolegle, po raz pierwszy zaczęto też myśleć o kinie awangardowym i eksperymentalnym, jego prekursorami byli m.in. Tedeusz Pruszkowski (<>Szczęśliwy wisielec czyli Kalifornia w Polsce, 1926) i Leon Trystan (Bunt krwi i żelaza, 1927).
Rok 1928 był rokiem superprodukcji. 14 grudnia swoją premierę miało Przedwiośnie Henryka Szaro, a wcześniej, 9 listopada w uroczystej oprawie na ekrany wprowadzono Pana Tadeusza Ryszarda Ordyńskiego. Na jego premierze obecni byli prezydent Mościcki i marszałek Piłsudski. W ten sposób formalnie rozpoczęto bowiem obchody 10-lecia niepodległości Polski. Film, ponad 2-godzinny, według relacji był też bardzo efektowny., Niestety, do dziś zachowały się jedynie strzępki taśmy — sceny poloneza, zaręczyny Zosi i Tadeusza oraz spowiedź Jacka.
W 1928 roku zadebiutował też jeden z najwybitniejszych reżyserów polskiego 20-lecia międzywojennego, Józef Lejtes. W filmie Huragan podjął temat powstania styczniwego. Choć nie zrezygnował z wątku melodramatycznego, starał się nadać filmowi kształt artystyczny.
Tymczasem państwo rozpoczęło ingerencję w proces produkcji filmowej. Z powodu zbyt wysokich podatków nałożonych na lokale, przeznaczone na projekcje, przez kraj przetoczyła się w 1926 roku fala strajków. Kwetię podatków unormowano w 1928 roku, tworząc przy MSW Centralne Biuro Filmowe. Poza regulacją podatków, Biuro zajęło się też kontrolą rodzimej produkcji, eksportem i importem filmów oraz cenzurą prewencyjną wszytkich wprowadzanych na ekrany filmów. Zapewne nie bez znaczenia był fakt, że trwał okres umacniania sanacyjnego autorytaryzmu, jednak z drugiej strony pewne elementy cenzury występowały we wszystkich krajach Zachodu. Nawet w ojczyźnie wolności, Stanach Zjednoczonych, obowiązywał niesławny Kodeks Hays’a, który czuwał nad moralnością wyświetlanych filmów.
Pod koniec lat 20. W kinach królowały sensaycjne dramaty erotyczne. Ich tytuły mówią same za siebe: Grzeszna miłość,
Jakby dla przeciwwagi, w tym samym czasie rozwijał się ruch awangardowy. W 1929 roku rozpoczęła działalność pierwsza grupa awangardowa, która przyjęła dwa lata później nazwę Stowarzyszenie Miłośników Filmu Artystycznego Start. Naelżeli do niej m.in Eugeniusz Cękalski, Stanisław Wohl, Aleksander Ford, Wanda Jakubowska i inni. Działalność grupy dała efekty dosyć szybko, w 1932 roku odbyła się premiera Europy, Franciszki i Stefana Themersonów, uważany za jedno z najważniejsszzych dokonań polskiej awangardy filmowej. W 1934 roku natomiast terminujący w Starcie Aleksander Ford zaprezentwoał dobrze przyjęty Legion ulicy. Obraz z życia warszawskich gaziciarzy uważany jest dziś za prekurskorskie dzieło neorealizmu, w którym Ford dał upust swoim lewicowym przekonaniom. Start, przeksztłacony w 1937 roku na Spółdzelnię Autorów Filmowych, zrealizował ambitny poruszający dramat Strachy (reż. Eugeiusz Cękalski).
Pierwszym filmem dźwiękowym zrealizowanym w całości w kraju, była Moralność pani Dulskiej w reżyserii Bolesława Newolina (1930). W filmie zwórcono uwagę na kwestie społczne i obyczajowe, nie odchodząc daleko od literackiego oryginału. W latach 30. filmy dźwiękowe zyskiwały na popularnosci, jednak wolniej niż to się działo na zachodzie. W 1939 roku wciąż działały w Polsce kina nieme.
W latach 30. po raz pierwszy polskie filmy zaczęły pojawiać się na międzynarodowych festiwalach. W 1933 roku Biały ślad
Zaczęto też realizować pierwsze korprodukcje, jak polsko-czechosłowackie Dwanaście krzeseł Michała Waszyńskiego i Martina Friča, wydarzenie na skalę dwudziestolecia. Wyrabiał się gust twórców jak i publiczności; wciąż wprawdzie popularne były przbieranki i gagi, co wynikało z żądań prducentów, nie chcących ryzykować swych przychodów dla artystycznego efektu —na przykład w filmie Leona Trystana Piętro wyżej Eugeniusz Bodo przerany za Mae West, śpiewał Seksapil to nasza broń kobieca… Jednak podejmowano też próby realizacji ambitniejszych dzieł, w 1935 roku na przykład powstał Antek policmajsterRewizora, powstała prosta, ale sympatyczna komedia na przyzwoitym poziomie.
W 1934 roku powstała Rada Naczelna Przemyłu Filmowego, zajmująca się wszystkimi sprawami polskiej kinematografii. W tym samym roku sejm przegłosował Ustawę filmową, jedną z pierwszych tego rodzaju na świecie. Miała na celu kompromisowe rozwiązanie konfliktu interesów między państwem a prywatnymi przedsiębiorcami, związanymi z produkcją filmową. Dwa lata później wprowadzono kolejną ustawę, promującą wyświetlanie polskich produkcji dzięki obniżkom podatkowym.
W roku 1939 Jerzy Gabryelski zrealizował Czarne diamenty. Dramatyczny konflikt górników z dyrektorem– krwiożerczym kapitalistą — nie trafił jednak na ekrany. Premierę odwołano z powodu inwazji wojsk niemieckich na Polskę. Film zaprezentowano publiczności w grudniu 1981 roku, na kilka dni przed ogłoszeniem stanu wojennego.
Korzystałam z ksiązki Stanisława Janickiego, Film polski od a do z, Warszawa, 1972.
Małgorzata Kurowska 2008.07.30
