Stanisław Samostrzelnik

Stanisław Samostrzelnik przyszedł na świat w Krakowie około 1480 roku i zmarł w 1541 w Mogile niedaleko miasta, w którym się narodził. Znany również pod pseudonimem Stanislaus Cracoviensis (Stanisław z Krakowa; inicjały S.C. odczytywano również jako Stanislaus Claratumbensis (łacińska nazwa zakonu cystersów w Mogile to Clara Tumba) co było interpretowane bardziej jako znak pracowni, aniżeli wskazanie własnoręcznych zdobień). Malarz epoki renesansu, autor wielu malowideł ściennych, miniaturzysta. Mieszkał w zakonie cystersów w Mogile.

Pierwsza wzmianka o nim pojawiła się w 1506 roku. Był wówczas malarzem w klasztorze Cystersów w podkrakowskiej Mogile. Od roku 1511 pracuje dla kasztelana sandomierskiego. W latach 1510-1530 jest kapelanem kanclerza wielkiego koronnego Krzysztofa Szydłowieckiego, od którego otrzymał probostwo w Grocholicach koło Ćmielowa. W trakcie pełnienia tej funkcji odwiedza Wiedeń w 1515 roku, gdzie poznaje naddunajską szkołę malarską. Od tego momentu tworzy głównie dla Szydłowieckiego. Na zamówienie kanclerza wykonano bogato zdobioną księgę Liber Genesos Familiae Shidlovice. Posiadał własną pracownię w Krakowie, w której z czasem pracowało coraz więcej osób. Około roku 1525 zaczął świadczyć usługi dla dworu. Jednym z jego najważniejszych zleceniodawców był krakowski biskup Piotr Tomicki. Po jego śmierci w 1534 roku malarzowi nie udało się znaleźć nowych pracodawców. Było to spowodowane jego wybuchowym charakterem i licznymi problemami natury etycznej i ekonomicznej, o których wspominają teksty opisujące jego burzliwe życie. Alimenty, spory z wierzycielami i zniewagi słowne, które są wzmiankowane w XVI wiecznych kronikach pokazują ciemniejsze oblicze znanego malarza. Powrócił, więc do klasztoru w Mogile, gdzie przebywał aż do końca swoich dni. Przyozdobione tamtejsze krużganki oraz biblioteka są najprawdopodobniej jego ostatnimi dziełami.

Tworzył przy użyciu różnych technik, głównie przy pomocy malarstwa sztalugowego, ściennego i książkowego. We wczesnej twórczości Samostrzelnika widać wpływ krakowskiej szkoły iluminatorskiej. Niezwykła jakość jego prac sprawiła, że zainteresowały się nim znaczące i bogate osoby, będące mecenasami sztuki. Dzięki pracy dla nich mógł sobie pozwolić na liczne wyprawy do innych krajów, skąd czerpał pomysły. Między innymi od około 1520 roku zaczął również korzystać z malarstwa niemieckiego (m.in. Albrecht Dürer) oraz ze szkoły naddunajskiej. Wraz z upływem czasu prace Samostrzelnika zaczyna cechować pewna rutyna oraz powrót do rodzimej tradycji. Sposób tworzenia przez niego ksiąg opierał się na tworzeniu na każdej karcie przemyślanej całości, w której scenę figuralną i ornamenty splatał w jedną spójną całość. Postacie występujące na obrazach nie są wyidealizowane. Malarz ubierał ich zazwyczaj we współczesne danym czasom stroje.

Rok 2006 został ogłoszony rokiem Samostrzelnika z okazji 500-lecia jego pracy artystycznej. Projekt o nazwie Stanisław Samostrzelnik 1506-2006 – został przygotowany przez Kórnicką Bibliotekę PAN z inicjatywy Prezesa PAN prof. Legockiego. Przygotowania rozpoczęły się już w 2004 roku w Mogile, zaś na początku 2005 roku chęć współpracy wyraziły zagraniczne muzea i biblioteki będące w posiadaniu dzieł znanego cystersa.

Niektóre dzieła Stanisława Samostrzelnika oraz pełna nazwy ksiąg wraz z miejscami ich przechowywania:

Mszał Erazma Ciołka (1515-1518) – Warszawa, Biblioteka Narodowa, Rkps BN 3306
Przywilej Opatowski (1519) – Opatów, kościół kolegiacki św. Marcina
Modlitewnik Zygmunta I Stary (1524) – Londyn, British Museum, Add. 15 281
Modlitewnik Krzysztofa Szydłowieckiego (1524)
* Część I – Mediolan, Archivio Storico Civico, Cod. n. 459
* Część II – Mediolan, Biblioteca Ambrosiana, Cod. n. 460
* Część III – Mediolan, Biblioteca Ambrosiana, gabinet prefekta
Modlitewnik Królowej Bony (1527-1528) – Oxford, Bodleian Library, Ms Douce 40/21 614
Modlitewnik Wojciecha Gasztołda (1528) – Monachium, Universitätsbibliothek
Liber geneseos illustris familiae Schidloviciae (1532) – Kórnik, Biblioteka PAN, MK 3641-3651
Pontyfikał Wielkoczwartkowy (przed 1534) – Kraków, Archiwum Kapituły Metropolitalnej na Wawelu, rkps 16 kp
Catalogus Archiepiscoporum Gnesnensium. Vitae Episcoporum Cracoviensium, Jan Długosz (1530-1535) – Warszawa, Biblioteka Narodowa, BOZ cim.5
Ewangeliarz Piotra Tomickiego (1533-1534) – Kraków, Archiwum Kapitulne na Wawelu, nr 19
Ewangelie na Procesje Święta Bożego Ciała (1536) – Kraków, Archiwum Kapituły Metropolitalnej na Wawelu, rkps 18 kp
Dialogus de Sbigneo Oleśnicki (lata 30-ste XVI w.) – Kraków, Archiwum Kapituły Metroplitalnej na Wawelu, rkps 207 kp