Geneza wycinanki ludowej
Wycinanka nie jest tworem charakterystycznym jedynie dla polskiej sztuki ludowej ani dla ludu. Znawca jej historii i form – Aleksander Błachowski, autor książki „Polska wycinanka ludowa”, zwraca uwagę, że na kształtowanie się naszej rodzimej wycinanki wpływ miały formy zdobnictwa występujące w kulturze szlacheckiej, mieszczańskiej oraz żydowskiej. Jednym z poprzedników wycinanki (zwanej także wystrzyganką) były papierowe podkłady pod pieczęcie opłatkowe, wykonywane podobnie jak wycinanka opoczyńska i sieradzka. Na twórczość kurpiowską mogła mieć wpływ wycinanka żydowska – rozeta – przypinana do szyb w czasie święta Pesach oraz szawuoslech – wycinanka przedstawiająca sylwetki ptaków i zwierząt. Z tradycji kołtryn – ozdób ściennych spotykanych na polskich dworach szlacheckich – mogą pochodzić wyklejanki łowickie. Bardzo ważnym czynnikiem w rozwoju tej dziedziny sztuki było pojawienie się w latach 50-tych XIX wieku kolorowego papieru glansowanego (sprzedawanego przez żydowskich domokrążców), z którego wycinano pojedyncze motywy roślinne bądź zwierzęce i naklejano je bezpośrednio na wewnętrzne ściany, piece czy belki stropowe chałup.
W przeciwieństwie do innych dziedzin sztuki ludowej, wycinanki zachowały jedynie ozdobny charakter, nie związany z żadnym kultem – służyły wyłącznie do dekoracji – naklejano je na ściany, powały, ramy obrazów, dookoła okien ubarwiając wnętrza chłopskich chat.
Charakterystyka wycinanki
Polska wycinanka jest płaska, linearna, tworząca kompozycję rytmiczną, kontrastuje barwą ze ścianą stanowiącą tło. Są formy proste, wycięte z arkusza oraz symetryczne uzyskane z jego złożenia. Wielokrotne złożenie dawało efekt rytmiczny. Są także wyklejanki, których różnokolorowe elementy tworzą pożądany motyw czy kompozycję.
Wśród tych pozornie bardzo podobnych do siebie wycinanek udało się badaczowi Józefowi Grabowskiemu wyodrębnić kilka grup regionalnych
1. Łowicka – słynąca z wycinanek wielobarwnych, tworzących swoiste dzieła sztuki. Kolory były naklejane jeden na drugi i z tego względu wycinanki łowickie były nazywane naklejankami. Można spośród nich wyróżnić trzy grupy:
– Kodry – to kolorowe wyklejanki ułożone na prostokątnych wydłużonych arkuszach białego papieru. Występowały one w dwóch odmianach: roślinnej i obrazkowej. Umieszczano je najczęściej na belkach pod sufitem.
– Tasiemki – wyklejanki wykonane na dwóch identycznych sklejonych ze sobą papierowych wstęgach zakończonych ząbkami. W miejscu łączenia występował kwiat, gwiozda lub półkrążek. Tasiemki wieszano najczęściej pomiędzy świętymi obrazami.
– Gwiozdy – kolorowe formy o motywach roślinnych, zoomorficznych i antropomorficznych nakładane na biały krążek papieru o nieregularnych brzegach. Umieszczano je najczęściej na belkach między kodrami, mogły też stanowić zwieńczenie tasiemek.
2. Kurpiowska – wycinanki pojawiły się na tym terenie w połowie XIX wieku. Ten rodzaj dekoracji domostw występował niemal w każdej rodzinie niezależnie od zamożności. Charakterystyczne dla tego obszaru typy to:
– Leluje – jednobarwne lub wielobarwne wycinanki w formie drzewek wychodzących z wazonów.
– Gwiazdy – okrągłe jednobarwne wycinanki wzbogacone pośrodku kolorowymi akcentami. Najpopularniejszym motywem cięcia była ażurowa siatka z niewielkimi motywami geometrycznymi. Umieszczano je najczęściej na bocznych ścianach belek, a z czasem także na ścianach.
– Kolorowe wyklejanki z motywem koguta, pawia czy jeźdźca na koniu – najczęściej skomponowane asymetrycznie techniką naklejania, umieszczane na ścianach lub w formie fryzów.
3. Rawska – wycinkarstwo rozwinęło się w południowej części tego regionu, w ośrodkach takich jak Zakościele, Rzeczyca, Królowa Wola, Grotowice i Liciążna. Tutejsze dzieła to najczęściej symetryczne naklejanki występujące po obu stronach obrazu lub lustra. Funkcjonowały tutaj następujące rodzaje wycinanek:
– Rózgi – symetryczne wycinanki pionowe, kształtem przypominające kurpiowskie leluje, najczęściej zakończone parą kogutów.
– Kółka- formy okrągłe płaskie lub przestrzenne, wielobarwne lub jednobarwne, charakteryzujące się abstrakcyjną ornamentyką.
– Kwadraty – jednobarwne lub wielobarwne wycinanki o skrzyżowanych czterech osiach symetrii, najczęściej wieszane skośnie. Naklejone na siebie w kilku odmianach kolorystycznych mogły stanowić zwieńczenie wstążek.
4. Sieradzka – na przełomie XIX i XX wieku wycinanki sieradzkie miały w pełni wykształcone wszystkie podstawowe formy. Stanowiły ozdobę ścian, belek, okapów kuchennych i półek. Wśród motywów dominowały tutaj proste wzory geometryczne lub elementy abstrakcyjne. Najciekawsze w tej grupie są:
– Wierzby – kolorowe wyklejanki skomponowane w oparciu o rysunek rośliny doniczkowej.
– Cacka – dzieła jednobarwne, okrągłe lub kwadratowe z elementami zdobniczymi w kształcie księżyca, mlecza, drabinki i trójkąta.
– Mazury – wielobarwne wyklejanki tworzone przez nakładanie na siebie kilku cacek o różnych rozmiarach i kolorach.
5. Lubelska – wycinanki występujące na tym terenie charakteryzują się prostotą. Są to najczęściej formy płaskie, jednokolorowe, z motywem geometrycznym w postaci rombów, trójkątów, owali, strzałek i zawijasów lub roślinnym. Wśród tej grupy można wyróżnić: wycinanki o układzie paskowo-wstęgowym, które były złożone z rytmicznie powtarzających się motywów oraz wycinanki o kompozycji wieloosiowej, przybierające kształt kwadratu, koła, wieloboku czy gwiazdy.
6. Opoczyńska – na tym terenie wycinanki były wykorzystywane jako element dekoracyjny i często łączono je z papierowymi kwiatami. Najbardziej charakterystyczną formą dla tego regionu był kwadrat opoczyński, z misternie wyciętymi ażurami, często wielobarwny z harmonijnie zestawionymi motywami roślinnymi, zwierzęcymi i geometrycznymi. Z innych form występujących w tym regionie można zaliczyć: wstęgi zdobione strzępiastym paskiem, parzyste lub kilkakrotnie powtarzające się we fryzach sylwety z postacią ludzką lub zwierzęcą, trójwymiarowe serca, wielobarwne rózgi oraz ziela o sylwecie trójliścia.
7. Kołbielsko – garwolińska – na rozwój sztuki wycinkarskiej na tym terenie duży wpływ miało otwarcie fabryki papieru glansowanego w Jeziornie nad Wisłą. Najbardziej charakterystyczną formą wycinanek kołbielskich były postacie kobiet z kokoszkami przypominające schematycznie zarysowane lalki, których ręce przechodzą nad głową w parę kogutów. Ta wybitnie dekoracyjna i anaturalistyczna stylizacja stawia tę wycinankę wśród najciekawszych pomysłów ludowego zdobnictwa. Natomiast w przypadku Powiśla Garwolińskiego na uwagę zasługują gwiazdy rogowe z ząbkowatymi krawędziami i pasowym rytmem rombów lub kropel.
Wycinanki cięto bezpośrednio, bez wcześniejszego rysowania wzoru, najczęściej nożycami do strzyżenia owiec, które pozwalały na precyzyjne i łatwe wycięcie figur i zdobień. Zdolne gospodynie szybko wytwarzały swój oryginalny, niepowtarzalny styl, inne naśladowały je powielając ich prace.
Wycinanka dziś
Napisałam na wstępie, że wycinanka przeżywa dziś swój renesans. Nie jest to stwierdzenie bezzasadne. Wycinanka wróciła do polskich domów urządzanych w stylu rustykalnym, ludowym czy retro. Jej motywy wykorzystywane są przy tworzeniu szablonów malarskich, naklejek ściennych, mebli i dywanów. To jeszcze nie wszystko – wycinanka inspiruje także kreatorów mody – w żurnalach aż roi się od ubrań wykorzystujących motywy zaczerpnięte z ludowych wystrzyganek. Podobnie rzecz ma się z biżuterią – trend na elementy wycinankowe trwa.
Anna Ludwin-Krzeszowska, 5 lipca 2012
Bibliografia:
Aleksander Jackowski, Polska sztuka ludowa, Warszawa 2002r.
Stefania Krzysztofowicz, O sztuce ludowej w Polsce, Warszawa 1972r.
Fotografie: Internet
