Walery Eljasz-Radzikowski zasłużył się nie tylko jako malarz, grafik i rysownik, ale również współzałożyciel oraz aktywny członek Towarzystwa Tatrzańskiego. Przyczynił się on także do założenia Straży Ochrony Przyrody, której głównym celem było ocalenie od zagłady kozic i świstaków – przedstawicieli górskiej przyrody zagrożonych wyginięciem w XIX wieku.
Data narodzin Walerego Eljasza-Radzikowskiego nie jest dokładnie znana. Przypuszcza się, że przyszedł on na świat w 1840 lub 1841 roku w Krakowie. Faktem jest jednak, że pochodził on z rodziny artystów – jego ojciec był malarzem, brat Władysław rzeźbiarzem, a siostra Maria realizowała się w malarstwie, koronkarstwie i sztuce stosowanej.
W 1856 roku Walery rozpoczął studia w krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych, gdzie doskonalił warsztat pod czujnym okiem Władysława Łuszczkiewicza. Być może właśnie od swojego nauczyciela przejął młody artysta zainteresowanie malarstwem historycznym oraz sztuką pejzażu. Wiadomo natomiast, że dzięki Łuszczkiewiczowi zainteresował się zabytkami Krakowa, które później niejednokrotnie rysował oraz malował. W późniejszych latach na twórczość Eljasza-Radzikowskiego miała wpływ także przyjaźń z Józefem Ignacym Kraszewskim, który pobudził wyobraźnię artysty tematyką historyczną.
Datą przełomową w życiu i twórczości Walerego Eljasza-Radzikowskiego był rok 1860. Wtedy to właśnie młody artysta, w towarzystwie dwóch malarzy – Aleksandra Kotsisa i Karola Sagnowskiego udał się na wędrówkę po beskidzkich szlakach. Na początku sierpnia Walery Eljasz-Radzikowski stanął na szczycie Babiej Góry, skąd roztacza się rozległy widok na Tatry. Od tego czasu najwyższe polskie góry stały się jego pasją oraz niewyczerpanym źródłem natchnienia.
Swoją pierwszą wędrówkę po Tatrach odbył rok później. Nie zachowało się zbyt wiele informacji o przebiegu tej wyprawy. Wiadomo jedynie, że artysta podziwiał urzekający pięknem krajobraz Morskiego Oka oraz wędrował po Tatrach, w których nie wyznaczono jeszcze szlaków turystycznych. W późniejszym czasie miłośnicy gór korzystali z przewodników autorstwa Walerego Eljasza-Radzikowskiego, lecz w 1861 roku jedynym źródłem informacji dostępnym dla młodego malarza był przewodnik wywodzący się z miejscowej ludności. Pamiątką po pierwszym pobycie w Tatrach był rysunek przedstawiający widok Czarnego Stawu Gąsienicowego, Zawratu i Giewontu.
Spod skrzydeł Władysława Łuszczkiewicza młody malarz wyleciał aż do Monachium, gdzie kontynuował naukę oraz pomagał ochotnikom wyrażającym chęć walki w powstaniu styczniowym. Brak poparcia idei wyjazdu ze strony rodziny zmusił artystę do szukania źródła utrzymania. W czasie wolnym od nauki kopiował on malowidła dawnych mistrzów z monachijskiej Pinakoteki i sprzedawał je za drobne sumy. Z tego okresu pochodzi pierwszy obraz olejny Walerego Eljasza-Radzikowskiego, który przesiąknięty jest drugą pasją malarza – historią Polski. Dzieło to nosi tytuł „Stefan Czarniecki zawiązujący Konfederację Tyszowiecką”.
W 1864 roku Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych zakupiło od artysty „Zdobycie Wolmaru na Szwedach pod dowództwem Jakuba Potockiego”. Za uzyskane w ten sposób środki Eljasz-Radzikowski udał się w podróż do Niemiec, a później także Belgii, Francji Włoch i Austrii. Dzięki odbyciu międzynarodowej wyprawy miał on okazję zapoznać się z owocami twórczości najwybitniejszych malarzy europejskich.
Po powrocie do Polski artysta ponownie odwiedził ukochane Tatry, do których miał już powracać w każde wakacje, począwszy od 1866 roku. Pod koniec lat 70. Eljasz-Radzikowski zbudował niewielki dom w Zakopanem, który kilka lat później zastąpił piętrową „Eljaszówką”.
Tatry były dla niego nie tylko źródłem inspiracji, lecz również ulubionym miejscem wypraw. Artysta jako jeden z pierwszych zdobywał nie cieszące się jeszcze wtedy zbyt dużą popularnością szczyty, takie jak Świnica, Lodowy Szczyt i Gerlach. Na podstawie odbytych przez siebie wycieczek rysował mapy, które wraz z jego ilustracjami znalazły się później w przewodnikach autorstwa Eljasza-Radzikowskiego. Jedną z najsłynniejszych książek napisanych przez artystę był „Ilustrowany przewodnik do Tatr, Pienin i Szczawnic”. To właśnie z nim wyruszali na górskie wyprawy wędrowcy z końca XIX wieku oraz miłośnicy zakopiańskich krajobrazów z początku dwudziestolecia międzywojennego.
Walery Eljasz-Radzikowski należał do grona założycieli Towarzystwa Tatrzańskiego. Do końca życia pracował społecznie w jego zarządzie. Jako miłośnik górskich wycieczek osobiście wyznaczał i znakował szlaki turystyczne w rejonie Tatr. Wykonane przez niego fotografie były wielokrotnie reprodukowane i sprzedawane jako pocztówki. Dzisiaj stanowią dla nas cenne źródło informacji o dziewiętnastowiecznym budownictwie podhalańskim oraz dawnej turystyce górskiej i obyczajowości góralskiej.
Walery Eljasz-Radzikowski zmarł w 1905 roku w Krakowie.
Jego dorobek malarski obejmuje głównie dzieła o tematyce historycznej oraz pejzaże krakowskie i tatrzańskie. Charakterystyczne dla pierwszej grupy obrazów jest zaakcentowanie sylwetek głównych postaci wyrazistym snopem światła, które roztacza swój blask na oblicza oraz piersi bohaterów narodowych. Przykładami historycznych fascynacji artysty są następujące dzieła: „Żółkiewski pod Cecorą”, „Obrona Krakowa przed Szwedami” i „Wjazd Jana III do Wiednia”.
Do pozostałej grupy dzieł zalicza się głównie akwarelowe i olejne obrazy inspirowane krakowskimi zabytkami oraz widokiem Tatr (vide „Przewodnik i turyści w Tatrach”, „Morskie Oko” i „Dolina Białej Wody”. Wśród dużej grupy pejzaży odnaleźć można również typy góralskie oraz sceny rodzajowe prezentujące obyczajowość miejscowej ludności.
Osobną kategorią są dzieła o tematyce sakralnej. Są to zarówno obrazy, jak i malowidła ścienne, które zdobią wnętrza kościołów w Skawinie, Libiążu Wielkim, Kętach, Muszynie, Ujanowicach i Mikluszowicach. Dwa z nich znajdują się też w świątyniach w Dobrkowie i Nowym Sączu – są to dzieła znane jako „Wniebowzięcie Marii Panny” oraz obraz św. Zyty.
Zdaniem niektórych badaczy twórczości Walerego Eljasza-Radzikowskiego obrazy o tematyce religijnej nie wiązały się bezpośrednio z zainteresowaniami artysty. W przeciwieństwie do kompozycji historycznych oraz dzieł przedstawiających Tatry nie zrodziły się one z fascynacji, lecz zostały namalowane głównie w celach zarobkowych.
Bibliografia:
Maciej Pinkwart, „Zakopiańskim szlakiem Walerego i Stanisława Eljaszów”, Warszawa-Kraków 1988 (oraz wstęp do wydania z 2005 roku).
http://www.tatry-mojapasja.pl/ludzie_gor/radzikowski/walery_eljasz_radzikowski.html http://www.egt.pl/eljasz09.htm
http://www.tarnowskie.koscioly.sl.pl/biogramy/e/eljasz.htm
Nina Kinitz 26 kwietnia 2010
