Józef Chmiel urodził się w roku 1937 w Białej Krakowskiej, ale od wczesnego dzieciństwa mieszka na Zaolziu (Republika Czeska) w Karwinie Darkowie. Ma wiele zaintersowań, pasjonuje się folklorem i historią Śląska Cieszyńskiego, zbiera stare dokumenty, przedmioty, zdjęcia, zwłaszcza te dotyczące Karwiny. Chociaż nie jest góralem, w ramach swych folklorystycznych zainteresowań zapoznał się z instrumentami pasterskimi Górali Śląskich i opracował nowoczesną technologię produkcji trombit oraz rogów pasterskich, zachowując tradycyjne materiały konstrukcyjne.
Anna Ludwin.: Od czego zaczęło się Pana zainteresowanie trombitami?
Józef Chmiel: Zaczło to jakśmy byli z zespołym pieśni i tańca „Górnik” w Rzeszowie na festiwalu zespołów polonijnych, rok przed 40 festiwalem Gorloski Święto. Odbywały się tam próby zespołów, a jo tam widzioł zespół trómbiciarzy Józka Brody. Oglądołech trómbity, a choreograf zespołu Adam Palowski a kierownik zespołu Władek Stolarz prawili: „Józek, co tak to oglądosz? Czy to chcesz zrobiyć?”
Jo prawiym: „Czymu bych to nie zrobiył?” „Jak ty to zrobiysz, tak bedymy święci.” „Święci nie musicie być, jo to zrobiym, ale jedynie o beczke piwa. Ale nie o tóm małóm, ale o tóm hektówke!” Podziwali sie na mnie, a: „Dobrze, do kiedy”? „Na 40 Gorola”. Zakład padnył. Przyszełech do domu a co teraz? Doświadczenia z drzewem żech troche mioł, bo żech kiejsi robił modele samolotów. Tak, wybrołech se takóm dość równóm, dłógóm gałynź z topoli, bo w topoli się dobrze dłubie. A przed tym żech se musioł zrobiyć dłóta, narzyndzia. Z zawodu żech je ślusarz kowal, tak nie był to problem. Jak żech to rozpołowiył, abych to mógł żłabić, to było najgorsze: wyżłobiłech jednóm połowe, zaś potym drugóm, a ta piyrszo połowa se mi skrynciła. Jo z tego szaloł. Teroz żech nie wiedzioł jak tóm kore na to dawać, wyciyrpiołech u tego, jak pies na deszczu. Udało sie trzi dni przed Gorolskim Świętem. Trómbita była gotowa: 3,63 m. Na to nigdy nie zapómnym. No i co se stało? Narazowołech to do pocióngu, do pocztowego wagóna i jechoł na Gorolski Święto. Wtedy pocióng kończył jazde w Jabłónkowie, a prawiym tam tej pani, co była w tym wagónie pocztowym: „Nie śpiychejcie, bydzie troszke wica w Jabłónkowie”. Pocióng sie zastrzymał a ten Palowski z tym Stolorzem zbantowali wszystkich goroli, a uż mie czakali, óni se byli jiści, że bedóm mieć beczke piwa. Otworzyłech drzwi, a tam: „Hohoho, kaj moja trombita?” Jo prawiym: „Nie starejcie se o trómbite, ale mnie suszy”. Tak my sie troszke przetargowali, óni wyśmioci, a naraz mi zaczła ta pani z tego wagónu podować te trómbite. Twarze tych goroli zmilkły jak twarze Inków. Przegrali! Oczywiście beczke postawili, ale od tej doby se symnóm Stolarz i Palowski nie chcieli o nic zakładać! Tak to zaczło, a tóm trómbite żech ofiorowoł Władkowi Niedobie to znaczy Jurowi spod Grónia, nestorowi Gorolskigo Święta.
A.L.: A jak było z rogami pasterskimi?
J. Ch.: A to też była przigoda: na jedne seminarium sekcji folklorystycznej prziszła była żona profesora Kopoczka, a jo widzioł w Polsce kiejsi ksiónżke o tych instrumentach ludowych, tak prawiym: „Pani doktor, nie wiym jak se ta ksiónżka nazywo, ani nie wiym autora tej ksiónżki, a tak bych jóm potrzebowoł, cosi bych se jeszcze prziuczył”. A ona prawi: „panie Józku, tę książkę napisał mój mąż, a on u was w Darkowie przecież dyryguje w chórze Lira”. Tak my sie zgodali, a ón mie zaś namówiył do robiynia pasterskich rogów.
Tak, że podle tych wskazówek żech zacznył robić, no i zrobiłech taki na próbe metrowy pasterski róg.
A potym zaś na nastypnym Gorolskim Święcie żech ten róg ofiarowoł Władkowi Młynkowi, czyli Hadamowi z drugi Izby. Władek Niedoba dostoł mojóm piyrszóm trómbite, a Władek Młynek mój piyrszy pasterski róg.
A.L.: Jak wyglądają poszczególne etapy pana pracy przy budowie instrumentów?
J. Ch.: Kole kopalni sóm smreki a dużo z tych smreków ginie, zaczyno obsychać, jak widze, że ón je uschnuty, tak go wezmym. Muszym go tak ułożyć, aby sie nie krziwił, aby było pieknie w równym, a z tym je najwiyncyj roboty… Rogi robiym z olchy, topoli, wierzby, trómbity uż yny ze smreków, bo óny nie sóm taki wygnute. Drzewo na róg pasterski musi być uż troche dostosowane, krziwe, to sie potym piyrsze siekieróm, potym ośnikiem wyglancuje. Co je gorszy robiyć? Gorzej se rozcino róg pasterski. Piersze w technice je nadać kształt, jak to uż mo kształt, tak to rozpołowiym, wyżłobiym, to musi być gładziuśki w środku, teraz to sklejym, ale muszym wziąć rezerwe, bo mi sie z tego tworzy elipsa, to zaś to muszym zrobić pieknie do kulata, do okrągła. Potym trzeba zrobić wkładki do tego, dopracować, potym sie wygładzi, naciógnie tóm kore z wiśnie, trześnie, zrobi sie ustnik. Miołech kłopoty z tymi ustnikami, ale teraz móm swojóm technike na ustniki, robie je z dziwokigo bzu, móm dziś opracowanóm swojóm technologie, a potym to uż ino grać…
Jak prawiym – z rogiym jest wiyncyj pracy, ale idzie to wszystko zwładnyć. Zaś mi tak wpadła do głowy dalszo wiec: przecież owijo sie to koróm z wiśnie, trześnie… a czy nie szłoby to owijać koróm z brzozy. No i idzie to, choć jest trudniej. Końce zrobiym z wiśni, środek z brzozy, na jasnych fragmentach zrobiym ciemne pierścienie, na ciemnych jasne. Ty pierścionki sie sprawnie majóm robić z korzeni drzewa, z wywrócónej jodły albo świerka… Ony sóm gientki ty korzenie. U nas w Karwinie tam sie nie bulo tela jodeł, co w goralii, tak żech se musioł wyszukać taki drzewo, kierym by to szło ogibać a żech se naszeł takóm specjalnóm wierzbe a ty pierściónki robiym z wierzby.
A.L.: Ile instrumentów pan w życiu zrobił?
J.Ch.: No całkowicie do gromady je ich przez czterdzieści coś.
A.L.: Umie pan też grać na tych instrumentach. Czy trudno jest opanować tę grę?
J. Ch.: Trudno tak nima, gdo troszeczke umi grać na trómbce, to poradzi. Jo sie kiejsi w młodych rokach uczył grać na puzonie, tak cośki mi z tego zustało. Raczej sóm to taki proste melodie, taki cióngłe, ale i umiym zagrać na przykład „Szumi jawor, szumi”. Ale to mocie tak: przed wystympem muzykant, kiery gro w orkiestrze, tak ćwiczy skoro każdy tydzień. Jo raz na czas wystympujem, tak musim tydzień przed wystympem potrenować, aby z tego cosi wyszło.
A.L.: A jak to było z tą najdłuższą trombitą i z wpisem do Księgi Rekordów Guinessa?
J. Ch.: Profesor Kadłubiec prawi mi kiejsi tak: „jo tak wysztudowoł, że nejdelszo trómbita na świecie ma 6,20 nebo 6,30 metrów, zrób 6 a pół”. A jo prawiym: „przecież nie bedym sie fatygowoł z powodu 30 cm, jak uż robić, tak aspóń 8 metrowóm”. Maj skóńczył, podziwołech sie na mojke (1), przysmyczył żech to do chałupy, zacznołech to dłubać, a jak żech owijoł tych ostatnich 60 cm, to se mi aż rynce trzepały. To było, myśliym takóm satysfakcjom, że sie mi to udało zrobić… bo żech se urobiył do tego dość, jo to robiył 65 dni całkowicie! No tak żech to zrobiył, móm to dóma, wisi pod szklarniom, tak se nikierzy robióm sy mnie srande, jesi żech robiył szklarnie podle trómbite abo trómbite podle szklarnie… Óna mo 8,35m. Mioł żech pore wystympów z tóm tróbmitom, a tam żech zaś stwierdził u tej trómbity, że na takij dłógości je dobrze, gdyż jóm trzymióm dwa. Ni żeby była ciynżko, ale tyn głos zaczyno drgać, tak że je dobrze, kiedy dwa trzymióm a trzeci gro. No, a jak żech jóm zrobiył, tak zaś profesor Kadłubiec powiado: „Józek, dyć to przygłoś do Księgi Guinessa”. No i napisałech tam do tego Pelhřimova, no a przyjechali z Pelhřimova dwa ci szefowie, pomierzili, musiołech oczywiście na tym zagrać, dziwili sie, że na tym w ogóle idzie grać. No i tak żech sie dostoł do tej Księgi Guinessa, a prziszeł mi certyfikat, to było 1999 rok. A było w telewizje roz, że na Słowacji zrobili skoro 20m trómbite, ale ich to robiło 8 ludzi a na tym nie idzie grać, a musi to nieść cztyrech ludzi, woży to przez 100 kg. A ta moja ośmi metrowa woży niecałych 8 kg. Gdybych zrobiył na 20m, tak by to ważyło maksimum 25 kg. Ale zrobili i majóm kolektiwni rekord, ale solowie żech je na tym sam. Ale jakby mi kierysi zegnoł 20 metrowe drzewo, tak bych im pokozoł, Słowokom, jak sie robi trómbite!
A.L.: Jakieś szczególnie miłe, ciekawe wydarzenia…?
J.CH.: Jak Profesor Hadyna miał 70 lat, tośmy mu robili koncert w teatrze w Cieszynie, koncert tyn mioł nazwe „Cud zdarza sie tylko raz”, scenariusz przygotował profesor Kadłubiec. A przed tym Kadłubiec mi mówi: „Józek, zrób trómbite dlo Hadyny”. A to był listopad, jo prawie: „No toś mi teroz fajnie w czas powiedzioł teroz w ziemie – z czego, co a jak?”. Ale żech tam mioł materiały, to zrobiłech takóm trómbite 2,5 metra, jednokolorowóm. No a na tym koncercie dostoł to jako prezent prof. Hadyna. Jo je z zawodu górnik, tak ón był zdziwiony, że tóm trombite dostoł nie od górala, ale od górnika, to mu nie szło do głowy…
A potym była 10 edycja fetiwalu Maj nad Olzą, takśmy zaprosili do Karwiny zespół Śląsk, a pan naczelny dyrektor ze Śląska, pan Pastuch, sie mie pyta: „a nimaście to wy, coście robili Hadynowi tóm trómbite”? Jo prawiym, że to jo, a on: „Dlaczego Śląsk jeszcze nie ma trómbite”? Jo prawie:
„podziwejcie se – jak przyjedziecie do Karwiny a jesi bedziecie pieknie śpiewać a pieknie grać, cosikej by sie tam na górze naszło”. No i tak żech im zrobił takóm trómbite 3,5m i na tym koncercie żech im te trómbite przekazowoł. W domu profesora Hadyny jest jedna moja trómbita, a Śląsk mo drugóm. A co mie tak pocieszyło, to to, że przi odsłonięciu pomnika profesora Hadyny, tam grali na moi trómbicie… Nigdy żech nie myśloł, że cosi takigo bedym robiył a przekazywoł takimu światowymu zespołu jakim jest ZPiT Śląsk…
Co sie stało zaś we 2007 roku: kolega mój inż. Tadek Farny i drugi przyjaciel inż. Mariusz Wałach postanowili sobie zrobiyć gorolski izby. Ale co to za gorolska izba bez trómbity, tak żech im zrobił tak trómbity jak i rogi pasterskie. Ale Ewa Farna (2), jak miała koncert, myśliym 15.12.2007 w Ołomuńcu, gdzie razem koncertowała z Lucią Bilą (3), tak sie mieniły podarunki. Ewa wziena z domu tyn róg pasterski. Podle słów Tadka Farnego Lucie Bílá w ogóle ni miała o tym pojęci co to je, aż jej Tadek na tym zagroł, tak to wziena Ewie z rąk i uż to żodnymu nie dała do rynki…
Przigód je dość aj srandy je dość. Oto we Strakonicach i w Strażnicy był Międzynarodowy Festiwal Dudziarzy, a nikt tam nie wie, co to ta trómbita je, tak sie mie tam pytali cóż to je, a jo: „to mómy taki szpecjalny insztrument w Karwinie, kierym obierómy śliwki a tak dłógo trzepiemy, aż nam ze spodku ciecze śliwowica”…
(śmiech)
A.L: Tak na zakończenie: ma pan jakieś marzenia, plany związane z robieniem instrumentów?
J.Ch.: Móm jeszcze jeden sen, taki insztrument zrobić, co jeszcze żodyn nie zrobiył na świecie, móm to w głowie, ale to fakt nie chcym zdradzać…
A.L.: Dziękuję bardzo za rozmowę.
Przypisy:
1. Na Śląsku Cieszyńskim (także na Słowacji i Morawach) zachował się jeszcze zwyczaj stawiania „moja”, „mojki”. „Moj” to okorowane drzewo, o wysokości co najmniej 10 metrów, na końcu którego pozostawia się jedynie nietknięty wierzchołek przystrajany kolorowymi bibułkami. Młodzieńcy stawiali moje 1 maja jako dar wszystkim dorosłym dziewczynom we wsi.
2. Ewa Farna – polska piosenkarka pop-rockowa mieszkająca w Wędryni na Zaolziu zwyciężczyni jednej edycji programu Szansa na sukces.
3. Lucie Bílá, właściwie Hana Zaňáková – popularna czeska wokalistka i aktorka.
Anna Ludwin 2009.05.27
