Aleksander Kobzdej był twórcą, który swoją przygodę ze sztuką rozpoczął od malowania obrazów postimpresjonistycznych, następnie zainteresował się możliwościami, jakie daje realizm, aby ostatecznie skupić się na tworzeniu oryginalnych obrazów przestrzennych. Przez wiele lat zajmował się on możliwościami, jakie daje materia i od czasu porzucenia konwencji socrealistycznej starał się wyzwolić swoje dzieła z ograniczeń stwarzanych przez płaszczyznę obrazu. Efektem tych działań są dzieła o zróżnicowanej fakturze, z których najsłynniejsze wchodzą w skład cyklu „Szczeliny”.
Aleksander Kobzdej urodził się w 1920 roku w położonym na Ukrainie Olesku. Dziewiętnaście lat później przyszły artysta dołączył do grona studentów architektury Politechniki Lwowskiej. Studia architektoniczne ukończył on jednak dopiero w 1946 roku. W międzyczasie pobierał także lekcje malarstwa u artysty i teoretyka sztuki – Władysława Lama. Po zakończeniu II wojny światowej Kobzdej postanowił kontynuować edukację artystyczną w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych, gdzie kształcił się pod kierunkiem Eugeniusza Eibischa. W latach pięćdziesiątych malarz został profesorem warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych, w tym czasie publikował także w „Szpilkach” rysunki o charakterze satyrycznym. Kilka lat później nawiązał on także współpracę z jedną z hamburskich szkół artystycznych, w której objął katedrę malarstwa.
Aleksander Kobzdej był człowiekiem wszechstronnie utalentowanym, którego sfera zainteresowań nie ograniczała się wyłącznie do malarstwa i rysunku, lecz obejmowała również grafikę, rzeźbę, scenografię oraz architekturę. Najsłynniejsze dzieła tegoż artysty łączą w sobie cechy charakterystyczne dla większości z wymienionych wyżej dyscyplin.
W początkowej fazie twórczości sztuka Kobzdeja nawiązywała do obrazów postimpresjonistów, już wtedy jednak malarz interesował się możliwościami, jakie daje abstrakcja. Niefiguratywne dzieła sztuki zaczął on jednak tworzyć dużo później, natomiast w latach czterdziestych skupił się na realistycznym przedstawianiu otaczającego go świata. Wybór ten spotkał się z aprobatą władzy i przyczynił się do zdobycia przez artystę wysokiej pozycji wśród przedstawicieli sztuki socrealistycznej.
Notowania Kobzdeja jeszcze bardziej wzrosły, gdy namalował on jeden z najbardziej propagandowych obrazów – „Podaj cegłę”. Przedstawia on trzech robotników, którzy budują dom na tle przemysłowego krajobrazu. Obraz ten jest dość ubogi w środki artystycznego przekazu – sylwetki wszystkich postaci zostały uproszczone, co miało zapewne służyć ich ujednoliceniu jako klasy robotniczej. Pomimo wykonywania pracy fizycznej ubranie żadnego z mężczyzn nie jest nawet lekko przybrudzone, a na twarzach robotników panuje spokój oraz swoiste zadowolenie z budowania domu. Sama czynność budowania ma zapewne kojarzyć się z tworzeniem nowego ładu społecznego, opartego na postulatach realizmu socjalistycznego. Ze względu na to, że malarz ukazał wyjątkowo banalną sytuację w propagandowy i wzniosły sposób obraz „Podaj cegłę” był wielokrotnie poddawany krytyce. Dzisiaj, po dwudziestu latach od upadku komunizmu, obraz ten funkcjonuje jako najlepiej rozpoznawany symbol sztuki realizmu socjalistycznego.
Choć Aleksander Kobzdej namalował później bardzo wiele wartościowych dzieł, które zostały docenione nie tylko w Polsce, ale i zagranicą, jego nazwisko wciąż kojarzone jest z owym niefortunnym obrazem. W pamięci Polaków utrwalił się nawet popularny niegdyś zwrot: „Kobzdej cegłę”, który w ironiczny sposób odnosi się do czasów, w których artysta tworzył zgodnie z komunistyczną doktryną. Warto jednak poznać późniejszą twórczość tegoż malarza, gdyż podejmowane przez niego próby przekroczenia materii przyniosły wyjątkowo interesujące rezultaty.
W połowie lat pięćdziesiątych artysta ostatecznie porzucił konwencję realistyczną. Duży wpływ na podjęcie tego radykalnego kroku miały podróże do Chin i Wietnamu, dzięki którym sztuka Kobzdeja stała się mniej jednoznaczna i banalna, a równocześnie bardziej niezależna od panującej doktryny politycznej. W 1955 roku powstał cykl „Gęstwiny”, który wyznaczył nowy kierunek w twórczości coraz bardziej dojrzałego malarza. Kolejne podróże – tym razem po Europie Zachodniej sprawiły, że artysta całkowicie zrezygnował z narracyjnej formy przedstawiania świata i zaczął tworzyć metaforyczne kompozycje. W międzyczasie Kobzdeja coraz bardziej interesowała struktura obrazu – eksperymentował on z materią farby, a także próbował przełamać dwuwymiarowość dzieła. Efektem tych działań jest powstanie cyklu „Szczeliny”, którego intensywna kolorystyka wyznacza zarys formy, przełamywanej z kolei przez wypełzające z tytułowych szczelin wypukłe przedmioty oraz fragmenty nietypowych dla obrazu tworzyw. Pochodzące z lat sześćdziesiątych „Szczeliny” są przykładem sztuki informel, w której do stworzenia dzieła na pograniczu rzeźby i obrazu używa się drewna, piasku, szkła, opiłków metalu oraz innych surowców, dzięki którym artysta może zrealizować swoją wizję. W kolejnych latach malarz skupił się na tworzeniu obrazów przestrzennych, które miały jeszcze więcej cech charakterystycznych dla rzeźb (np. „Powierzchnia srebrna podparta reliefem” oraz „Hors cadre”). Jego ostatnie, bardzo zresztą nowatorskie prace są dowodem na całkowitą niezależność oraz dojrzałość twórczą artysty.
Aleksander Kobzdej zmarł w 1972 roku w Warszawie.
Nina Kinitz 29 kwietnia 2009
