Tylman z Gameren to niderlandzki architekt urodzony w 1632 roku w Utrechcie w rodzinie sukiennika i krawca Jacoba van Gameren. Wczesną młodość spędził w rodzinnym mieście, później zaś podróżował po Włochach i Niemczech, by móc zapoznać się z architekturą zagraniczną. W Rzymie największe wrażenie wywarł na niego przedstawiciel renesansu – Andreo Palladio. Zdobył wykształcenie w zakresie nauki wojskowej, geometrii, humanistyki. Gdy miał niecałe trzydzieści lat doskonalił się w zakresie architektury i malarstwa w Wenecji.
Po przybyciu do Polski w 1666 roku, do której został sprowadzony przez ród Lubomirskich, rozpoczął wykorzystywać wiadomości zdobyte przez wiele lat studiów i rozpoczął sam tworzyć. Jako inżynier wojskowy dla hetmana polnego koronnego Jerzego Sebastiana Lubomirskiego projektował obwałowania, mosty, maszyny oblężnicze i twierdze. Tylman z Gameren uległ procesowi spolszczenia, o czym mogą świadczyć dwa fakty: 16 lipca 1666 roku brał udział u boku Lubomirskiego w bitwie pod Matwami, zaś jedenaście lat później zawarł małżeństwo z Anną Komorowską, tak więc sejm potwierdził nadanie mu szlachectwa oraz nowego nazwiska. Tylman van Gameren odtąd stał się Tylmanem Gamerskim, lecz mimo to można spotkać również jego inne odmiany nazwiska: Tylman, Thylman, Tilman, Telman, Gameren, Gemmeren…
Po opuszczeniu wojska Tylman zajął się architekturą cywilną – to znaczy reprezentacyjnymi pałacami, zamkami, ogrodami, a także kościołami. Jego realizacje cieszyły się dużym powodzeniem, zaś o jego projekty ubiegali się zarówno magnaci, jak i biskupi oraz sam król. Był autorem pewnego modelu rezydencji, który był potem wielokrotnie powielany przez barokowych architektów. Główna bryła miała kształt prostopadłościanu. Do krótszych (bocznych) ścian przylegały elementy podobne do niewysokich wież, które mieściły w sobie często całe apartamenty. Zaś bryła budynku miała na środku dużą salę, łączącą wejście frontowe z ogrodowym, od której odchodziły korytarze do innych pomieszczeń.
Holender Tylman z Gameren – inżynier, architekt, grafik, polityk i pisarz najpełniej w baroku polskim reprezentuje nurt klasycyzujący, umiarkowany. Charakterystyczne dla niego są liczne pałace i dwory – w Nieborowie, Ossolińskich i Ostrogskich w Warszawie, w Lubartowie, w Starym Otwocku, a przede wszystkich pałac Krasińskich w Warszawie wybudowany w latach 1677-1695. Rezydencja ta, wybudowana dla Jana Dobrogosta Krasińskiego, z czasem została nazywana pałacem Rzeczypospolitej, wyróżnia się doskonałością na tle architektury europejskiej, a został wybudowany zgodnie z panującymi wówczas barokowymi zasadami budowania.Pałac ów posiadał reprezentacyjno-gospodarcze przyziemie; reprezentacyjne pierwsze piętro i mieszkalne drugie. Część reprezentacyjna była mocno rozbudowana, o bogatym wystroju architektonicznym i składała się z wielu sieni. Całość było bardzo funkcjonalna, o bezkolizyjnych połączeniach między dziedzińcem, ogrodem i częścią reprezentacyjną.
Pałac zdaje się być ujęty w ścisłe rygory, choć o urozmaiconej elewacji. Środkowemu ryzalitowi, zwieńczonemu klasycznym tympanonem, odpowiadają dwa ryzality narożne. Układ między nimi urozmaicają piętrowe, otwarte galerie. Między oknami i arkadami galerii widnieją płaskie pilastry. Całość wieńczy balustrada. Tympanon zdobi płaskorzeźba Andrzeja Schlutera, twórcy wszystkich rzeźb pałacu.
W 1680 roku rozpoczęto budowę murowanego pałacu dla prymasa Michała Radziejowskiego według projektu Tylmana z Gameren. Ponad pięćdziesiąt lat później budynek kupiła rodzina Czapskich – skąd też nazwa Pałac Czapskich (nazywany także pałacem Krasińskich lub Raczyńskich). Obecnie budynek ten zajmuje Akademia Sztuk Pięknych.
Tylman z Gameren jest też twórcą kościoła uchodzącego za jeden z piękniejszych przykładów architektury barokowej w Polsce – Kościoła św. Anny w Krakowie (na ul. św. Anny). Początkowo kościół ten miał stanąć w poprzek ulicy św. Anny, tak by jej fasada była widoczna już od Rynku. Niestety na drodze realizacji stanął budynek Collegium Nowodworskiego. Budowę kościoła rozpoczęto w 1689 roku, został ukończony sześć lat później.
Kościół św. Anny w Krakowie to kościół z dwukondygnacyjną fasadą, która jest zakończona przyczółkiem. Ujęta została dwiema wieżami, zaś w niszach zostały umieszczone figury przedstawiające św. Kazimierza i św. Floriana, św. Bernarda z Clairvaux i św. Jana Kantego. Nad głównym wejściem znajduje się płaskorzeźba Madonny z Dzieciątkiem.
Kościół św. Anny to kościół jednonawowy – tak charakterystyczny dla okresu baroku, wzniesiony na planie krzyża, zaś w miejscu przecięcia się transeptu z nawą znajduje się kopuła. Nawa otoczona jest wieńcem kaplic.
Kościół autorstwa Tylmana z Gameren to typowy przykład budowli późnobarokowej. Dostrzegalny jest monumentalizm, mocne kolumny, potężne gzymsy.
W 1692 roku oddano do użytku w stanie surowym Kościół Sakramentek pod wezwaniem św. Kazimierza w Warszawie (na załączonym zdjęciu), którego architektem był Tylman z Gameren, zaś nad budowlą czuwał nadworny architekt Jana III Sobieskiego Augustyn Locci. Tylman z Gameren zaprojektował też ołtarz, który wykonano dopiero w 1715 roku.
Warto jako ciekawostkę też wspomnieć, że Tylman był architektem pierwszej "galerii handlowej" na terenie Warszawy, która powstała na zlecenie królowej Marii Kazimiery.
Tylman z Gameren wykształcił sobie charakterystyczny dla siebie styl. Odszedł od barokowego patosu, dynamiki i przesady – dzieła Tylmana były monumentalne i dekoracyjne, nawiązujące do północnowłoskiego klasycyzmu. Wpływy włoskie da się również zauważyć we fasadach kościelnych, np. typ Il Gesu z tzw. "wielkim porządkiem" czy fasada z niskimi wieżami.
Tylman z Gameren reprezentuje nowy typ architekta: to już nie nadzorca budowy i wykonawca, lecz jest architektem-projektantem. Tylman próbował w Polsce wprowadził rozróżnienie między wykonawcą, a architektem; wielokrotnie podkreślał wyższość rysunku nad dziełem wykonanym. Jego działalność ograniczała się do kartki papieru, na której rysował ołówkiem, a następnie poprawiał piórem i brązowym tuszem. Oszczędny i zdyscyplinowany – tak określali charakter Tylmana jego współpracownicy. Projekty budowli były nanoszone płasko na papier, bez pomocy perspektywy, czasem były dopełniane kolorem. Zaś jeśli chodzi o projekty ołtarzów, nagrobków czy rzeźb, rysunki miały charakter bardziej swobodny, szkicowy i ekspresyjny.
Zmarł w 1706 roku w swoim domu w Warszawie, pochowany został w KAplicy Moskiewskiej przy kościele pw. Matki Boskiej Zwycięskiej w Warszawie. Niestety – większość jego budynków została zniszczona podczas drugiej wojny światowej, dziś zaś wiele z nich jest odbudowywane. Spuścizna po Tylmanie jest ogromna, wręcz nieporównywalna z żadnym innym polskim (lub działającym w Polsce) architektem. Mianowicie historycy sztuki wyliczają aż 75 budowli związanych z Tylmanem, a do tego jeszcze zachowało się w ponad 80% archiwum rysunkowe – tj. około 800 architektonicznych planów budynków.
JN, 02.01.2011
