Józef Pankiewicz to malarz niezwykły, który przez całe życie poszukiwał odpowiednich dla swej twórczości środków wyrazu. Przeżył wiele inspiracji sztuką innych malarzy, jednak ani przez chwilę obrazy Pankiewicza nie przestały oddawać indywidualnej wrażliwości artysty.
Józef Pankiewicz przyszedł na świat w 1866 roku w Lublinie. Bardzo wcześnie, bo jeszcze podczas nauki w gimnazjum, zaczął przejawiać zainteresowania sztuką. Z tego też powodu został zapisany przez starszego brata na kursy malarstwa do prywatnej szkoły Gersona. Po szóstej klasie gimnazjum, młody Józef postanowił pogłębić swoją wiedzę na temat sztuki i rozpoczął naukę w Szkole Rysunkowej, która jednak nie spełniła jego oczekiwań ze względu na brak odpowiednio wykwalifikowanej kadry. Lata 1884-1885 nie były jednak dla Pankiewicza czasem straconym, ponieważ właśnie podczas studiów poznał on Władysława Podkowińskiego, z którym połączyła go serdeczna przyjaźń.
Wzajemne relacje artystów zostały scementowane wspólną fascynacją sztuką Aleksandra Gierymskiego, która stanowiła alternatywę dla popularnego wtedy malarstwa Jana Matejki oraz Henryka Siemiradzkiego. Echa inspiracji twórczości malarza pobrzmiewają w pierwszych obrazach Pankiewicza – wpływy mistrza widać choćby w „Żydzie handlarzu”, „Sieni na Starym Mieście” czy realistycznym „Targu na jarzyny na placu za Żelazną Bramą”. Ostatni z tych obrazów łączy w sobie wiernie oddaną martwą naturę, którą stanowią wielobarwne stosy warzyw ze scenką rodzajową, przedstawiającą ludzi robiących zakupy na targu. Ze względu na precyzyjny rysunek i sumiennie oddane szczegóły dzieło to wzbudziło entuzjazm byłego nauczyciela Pankiewicza – Gersona.
W 1889 roku Józef Pankiewicz wraz z Podkowińskim udał się w wymarzoną podróż artystyczną do Paryża. Stolica Francji jawiła się malarzom jako centrum sztuki nowoczesnej, przez co była dla nich wyjątkowo atrakcyjna w porównaniu do zamkniętej na nowe nurty Polski. W Paryżu poznał Pankiewicz kilku wybitnych polskich malarzy, m. in. Władysława Ślewińskiego, Jana Stanisławowskiego i Teodora Axentowicza oraz przeżył długotrwałą fascynację twórczością Claude’a Moneta. Inspiracja dziełami mistrza zaowocowała licznymi obrazami stanowiącymi początkowo kompromis między realizmem, a impresjonizmem. Później jednak Pankiewicz całkowicie porzucił twórczość opartą na wiernym przekładaniu rzeczywistości na płótno i zagłębił się w studiach nad wpływem światła na kolor. Powstają wtedy obrazy niemal abstrakcyjne, jak prawie pozbawione konturów „Lato” czy „Pejzaż z krzewami”. W ten sposób artysta jednoznacznie zerwał z realizmem i został okrzyknięty jednym z pierwszych polskich impresjonistów. Okres fascynacji impresjonizmem trwał u Pankiewicza do 1892 roku i zaowocował wieloma niezwykłymi obrazami. Były one wystawiane wraz z twórczością Podkowińskiego między innymi w „Zachęcie”, gdzie wzbudziły konsternację i niezrozumienie przyzwyczajonych do sztuki realistycznej krytyków.
Dziełem przełomowym był namalowany w 1892 roku „Rynek Starego Miasta w Warszawie nocą”. Był to pierwszy obraz z serii nokturnów, która to rozpoczęła okres symboliczny w twórczości malarza. W tym czasie Pankiewicz był pod dużym wpływem poezji Stephena Mallarmego, której echa widać w nastrojowych i subtelnych obrazach. Do obrazów tego okresu zalicza się między innymi: „Czarne łabędzie”, „Dorożkę nocą” oraz „Park w Duboju”.
Rok 1894 oraz późniejsze lata przynoszą malarzowi możliwość odbycia wielu podróży zagranicznych – zwiedza on Włochy, Wiedeń, Paryż, Anglię, Belgię i Niemcy. Dzięki podróżom i nabytej podczas nich wiedzy o sztuce, jego twórczość staje się bardziej dojrzała.
W 1903 roku spotkał Pankiewicza wielki cios – umarła jego matka. Po tym wydarzeniu zdecydował się on wyjechać z Warszawy do Paryża, a później do Włoch. Podczas kolejnych podróży Pankiewicz przeżył fascynację sztuką francuską i powrócił do malarstwa kolorystycznego.
Po wybuchu I Wojny Światowej przeżył inspirację twórczością Cezanne’a oraz Renoira. Z tego okresu pochodzą takie dzieła, jak: „Pejzaż z południowej Francji”, „Martwa natura z owocami i nożem” oraz „Krajobraz prowansalski ze scenami idyllicznymi”. Jego dzieła stają się bardzo zróżnicowane – obok tradycyjnego w swej formie „Portretu Feliksa Jasieńskiego” powstała dekoracyjna „Japonka” oraz fowistyczny obraz „Przy toalecie”.
W 1925 roku, dzięki staraniom Pankiewicza, zostaje otwarta paryska filia krakowskiej ASP. Studiowali tam wybitni polscy artyści: Jan Cybis, Artur Nacht-Samborski i inni.
Po zakończeniu I Wojny Swiatowej Józef Pankiewicz zrezygnował ze stosowania intensywnego koloru na rzecz malarstwa walorowego. Klasycyzm stanowi ostatni etap twórczości malarza. Charakterystyczne dla tego okresu są pejzaże, portrety oraz martwe natury, wystarczy tu wspomnieć choćby „Martwą naturę z zielonym dzbanem”.
Artysta zakończył swe życie w 1940 roku we Francji. W pamięci potomnych utrwalił się jako wybitny malarz, grafik i pedagog.
Nina Kinitz 23 października 2008
Bibliografia: Jerzy Pawlas, Józef Pankiewicz , Warszawa 1984.
