Stanisław Witkiewicz był bardzo wpływowym artystą, którego działalność odbiła się echem w malarstwie, literaturze oraz architekturze. Jego nazwisko kojarzone jest przede wszystkim ze stworzeniem teorii stylu zakopiańskiego oraz licznymi tekstami krytycznymi. Warto jednak wspomnieć, że Stanisław Witkiewicz był także jednym z czołowych dziewiętnastowiecznych malarzy, który uległ fascynacji konwencją realistyczną, lecz stworzył także obrazy zawierające elementy sztuki impresjonistycznej. Jego idee oraz zdolności pedagogiczne miały znaczący wpływ na ukształtowanie się postawy artystycznej syna artysty – Stanisława Ignacego Witkiewicza (Witkacego).
Stanisław Witkiewicz przyszedł na świat w 1851 roku w Poszawszu na Żmudzi. Po upadku powstania styczniowego rodzice kilkunastoletniego Stanisława zostali zesłani do Tomska, gdzie przenieśli się wraz z dziećmi. Tam właśnie młody Witkiewicz zaczął pobierać lekcje rysunku, a następnie kontynuował edukację artystyczną w Petersburgu, gdzie w latach 1868-1971 studiował w Akademii Sztuk Pięknych. Młodemu malarzowi nie odpowiadał jednak rygor panujący na uczelni, postanowił więc powrócić na kilka miesięcy do kraju. W 1872 roku Stanisław Witkiewicz ponownie został studentem – tym razem zdobywał wiedzę i doskonalił swój warsztat w Monachium, gdzie zaprzyjaźnił się ze słynnymi rodakami – Józefem Chełmońskim, Aleksandrem Gierymskim, Henrykiem Siemiradzkim i innymi. Okres monachijski był bardzo istotny z punktu widzenia twórczości artysty, która ukształtowała się pod wpływem kręgu malarzy tworzących obrazy przedstawiające charakterystyczne sceny rodzajowe („Na pastwisku”, „Przed karczmą”) oraz portrety („Portret Ignacego Witkiewicza na koniu”).
W 1875 roku Stanisław Witkiewicz przybył do Warszawy, gdzie wraz z przyjaciółmi – Chmielowskim i Chełmońskim założył pracownię malarską. Od tego momentu niepozorna przestrzeń pralni Hotelu Europejskiego zaczęła tętnić życiem i stała się miejscem spotkań artystów, intelektualistów, krytyków i publicystów. Stanisław Witkiewicz przebywał w Warszawie do 1890 roku, jednak zły stan zdrowia, a przede wszystkim z problemy związane z pogłębiającą się gruźlicą sprawiły, że musiał on opuścić ojczyznę i w latach 1881-1882 rozpocząć leczenie w Marienbadzie, Monachium i Merano. Po zakończeniu kuracji artysta objął kierownictwo artystyczne „Wędrowca” – tygodnika poświęconego sztuce, który w krótkim czasie stał się miejscem wymiany poglądów zwolenników realizmu. Efektem działalności publicystycznej Witkiewicza z tego okresu był zbiór artykułów, wydanych później w formie książkowej, zatytułowanej „Sztuka i krytyka u nas 1884-1890”.
W 1890 roku artysta przeniósł się do Zakopanego, gdzie uległ długotrwałej fascynacji góralską sztuką ludową oraz bogactwem podhalańskiej przyrody i zróżnicowaniem krajobrazu. Witkiewicz zajmował się wtedy głównie utrwalaniem na płótnie odwiedzanych przez siebie lasów, stawów i pasm górskich, jego uwagę przykuwały również zjawiska atmosferyczne („Wiatr halny”) oraz gra świateł i cieni („Las”). Malarz przez cały czas publikował liczne artykuły krytyczne oraz teoretyczne, a od 1904 roku zaczął wydawać własne pismo „Styl Zakopiański”. Interesowała go również architektura – Witkiewicz nie tylko stworzył podstawę teoretyczną słynnego stylu zakopiańskiego, ale również zajmował się projektowaniem wnętrze góralskich willi, a także kaplicy Najświętszego Serca Jezusowego w Jaszczurówce.
Z biegiem czasu aktywność Stanisława Witkiewicza jako artysty, teoretyka oraz mentora zmniejszała się z powodu pogarszającego się stanu zdrowia. W 1908 roku malarz musiał raz na zawsze opuścić ukochane Zakopane i przenieść się do położonej nad Adriatykiem miejscowości Lovran. Pozostał tam już do końca życia, czyli do roku 1915.
Stanisław Witkiewicz zasłynął w historii malarstwa polskiego przede wszystkim jako twórca nastrojowych pejzaży górskich. Bystre oko naturalisty, doskonały warsztat oraz emocjonalny odbiór rzeczywistości – to wszystko przyczyniło się do powstania obrazów, które nie tylko przedstawiają piękno górskiego krajobrazu, ale również ukazują naturę jako tajemniczą i mroczną siłę, wobec której człowiek jest tylko małą i bezbronną istotą. Przykładem połączenia aspiracji typowych dla naturalisty ze stworzeniem iście romantycznego nastroju w jednym dziele jest namalowane w 1894 roku „Jesieniowisko”. Obraz ten przedstawia pokryte śniegiem zbocze górskie, na którym rosną rzędy ciemnoszarych świerków. Nad ogromnymi, okazałymi drzewami wisi ciężkie i pokryte chmurami niebo. Widać na nim tylko jeden prześwit, przez który przedostają się promienie słoneczne, oświetlające niewielką postać stojącego na śniegu człowieka. Nietypowy kąt padania światła wywołuje wrażenie, że postać znajduje się na samym środku sceny, a jej zachowanie podlega nieustannej obserwacji olbrzymich drzew, głazów oraz zasnutego chmurami nieboskłonu. Charakterystyczne dla tego obrazu jest przedstawienie pejzażu, który pomimo tego, że odnosi się do konkretnej rzeczywistości, to jednak ewokuje aurę niesamowitości i grozy. Podobne efekty są dostrzegalne w znacznej części dzieł Stanisława Witkiewicza, które przedstawiają piękno i tajemniczość podhalańskiego krajobrazu.
Nina Kinitz 31 grudnia 2008
