Została wybudowana w latach 1901 – 1927 na terenie byłego cmentarza pochodzącego z lat 1825 – 1898, a mieści się pomiędzy ulicami: Ogrodową, Katedralną, Krakowską oraz Mielczarskiego. Została zaprojektowana przez Konstantego Wojciechowskiego. Chciał, by budowla miała monumentalne rozmiary, aby była jedną z największych polskich budowli. Jej długość miała wynosić 100 metrów, wysokość nawy głównej 27 metrów, szerokość transeptu 46 metrów, szerokość korpusu nawowego 32 metry, a wysokość dwóch wież po ok. 80 metrów każda z nich.
Archikatedra jest trójnawowa, wymurowana z cegieł przy użyciu kamienia w detalach architektonicznych, a nawy boczne otwarte ostrołukowymi arkadami o czworobocznych filarach. Sklepienie katedry jest krzyżowo – żebrowe natomiast okna ostrołukowe z maswerkami w prezbiterium i transepcie zaszklone witrażami. Ściany transeptu oraz nawy głównej i prezbiterium wsparte są na łukach oporowych, które ozdobione są fryzami arkadowymi, a zwieńczone są maswerkowymi balustradami. Dachy katedry są strome, a od frontu i nad transeptem ujęte w trójkątne i dzielone blendami szczyty.
Budowę rozpoczęto 26 października 1901 roku natomiast już w 1902 roku wzniesiono fundamenty do wysokości cokołu, a 7 września 1902 roku bp Stanisław Zdzitowiecki poświęcił kamień węgielny kościoła. Podczas dalszej budowy, w 1903 roku, został on kościołem pod wezwaniem Świętej Rodziny. Wzniesione wcześniej do wysokości naw bocznych mury w 1904 roku podniesiono do wysokości gzymsu nawy głównej natomiast rok później przykryto dachem mury nawy głównej. Jednak dalsze prace budowlane trzeba było przerwać z powodu ogromnego zadłużenia wynoszącego blisko 60 tys. rubli. Prace wznowiono dopiero w 1907 roku z inicjatywy ks. Mariana Fulmana. Jeszcze w tym samym roku urządzono prowizoryczne wnętrze kościoła, które zostało poświęcone 7 grudnia 1907 roku przez generała Zakonu Paulinów o. Euzebiusza Rejmana. Natomiast w 1908 roku skończono budowę szczytów kaplic w transepcie, otynkowano prezbiterium, położono posadzkę, zaszklono okna, a także prowizorycznie wyposażono prezbiterium, by 8 grudnia 1908 roku odprawić tam pierwszą mszę św. Wtedy też na kilka lat przerwano prace budowlane.
Dnia 29 października 1917 roku z parafii św. Zygmunta wydzielono osobną parafię pod wezwaniem Świętej Rodziny, a pierwszym proboszczem został ks. Bolesław Wróblewski, który podjął się również wykończenia kościoła. I tak w latach 1917–1922 zelektryfikowano budowany kościół i wyposażono go w aparaty liturgiczne, w 1922 roku dokończono elewację kościoła, arkad, szczytu frontowego i gzymsów, w latach 1923 – 1924 pokryto dachem niedokończone wieże, w 1925 roku wyłożono fasadę kościoła cegłą licówką, zbudowano wieżę sygnaturki oraz ostatecznie zdjęto rusztowania.
Kiedy 28 października 1925 papież Pius XI utworzył diecezję częstochowską kościół ten stał się kościołem katedralnym.
Rok później zaszklono okna, zasklepiono boczne nawy, a także rozbudowano chór. Następnie ułożono schody przed katedrą, by 6 grudnia 1927 roku oddać ją do użytku.
W 1935 roku został ufundowany dzwon na cześć NMP Królowej Polski.
Pomiędzy wojnami kościołowi dano kopie obrazu Rubensa: Wniebowzięcie Matki Bożej pochodzącej z XIX wieku. natomiast kiedy wybuchła II wojna światowa nie tylko na placu przed katedrą rozstrzelano kilkaset osób, ale również katedralne dzwony przetopiono na armaty, a nowe dostarczono dopiero w 1952 roku.
Dalszą budowę i wyposażanie kościoła przerwaną przez II wojnę światową wznowiono zaraz po jej zakończeniu i zaczęto od wyłożenia posadzki w 1948 roku. Natomiast w latach 1946 – 1949 zbudowano organy na chórze muzycznym. wybudowała je firma Biernackiego i są to największe, pneumatyczne organy w kraju. Organy te mają 101 głosów, które rozłożone są na 4 klawiatury ręczne i klawiaturę nożną , miech zasilane są przez dwie, elektryczne dmuchamy. Dodatkowo organy posiadają zabytkowy mechanizm do kalikowania. Największe piszczałki są wielkości 10 metrów. Do organów, w 1956 roku dobudowano jeszcze w prezbiterium organy boczne, które posiadają 16 głosów rozłożonych na dwie ręczne klawiatury oraz pedał. Dobudowane organy połączono ze stołem gry organów wielkich dlatego też obecnie możliwa jest gra na organach wielkich za pomocą stołu gry organów bocznych i odwrotnie, a także daje możliwość jednoczesnego grania na obydwu instrumentach i gry na jednym z instrumentów przez dwie osoby jednocześnie. Łącznie oba instrumenty tworzą organy o 117 głosach.
Następnie, w latach 50. Zbudowano z drzewa lipowego ołtarz główny z tryptykiem Świętej Rodziny, który został zaprojektowany przez Zygmunta Gawlika, w prezbiterium postawiono katedrę biskupią, stalle kanonickie oraz ambonę, w transepcie postawiono zaś ołtarze Najświętszego Sakramentu oraz Matko Bożej Częstochowskiej, a także postawiono wykonaną z marmuru szwedzkiego balustradę oraz nad organami umieszczono witraże autorstwa Adama Bunscha.
W 1958 roku rozpoczęto wstawianie witraży w nawach bocznych, które były wykonane przez Tadeusza Wojciechowskiego, a nawiązywały swoim stylem do średniowiecznych kompozycji tego rodzaju. Również wtedy powstała dzisiejsza kaplica Chrztu Pańskiego, a na ołtarzu głównym wystawiono spiżowe tabernakulum z wizerunkiem Chrystusa w Majestacie. Następnie postawiono balustrady komunijne, granitowo – marmurową ambonę, kropielnice w kruchcie, podziemną kryptę z katakumbami (1960), mozaika z podobizną Matki Boskiej, która została zaprojektowana przez Zofię Baudouin de Courtenay, a zrobiono ją w Watykanie, wtedy też zrobiono witraże w oknach podziemnej kaplicy, ukończono budowę miedzanej nastawy ołtarza Matki Bożej Królowej Polski (1975), urządzono kaplicę Najświętszego Sakramentu oraz namalowano stacje Drogi Krzyżowej (1984), a także powstały dębowe rzeźby.
W czerwcu 1962 roku katedrze nadano tytuł bazyliki mniejszej. W dwadzieścia lat później postawiono tam pomnik Jana Pawła II zrobiony przez Jerzego Kędziorę na pamiątkę wizyty papieża w Częstochowie w 1979 roku.
25 marca 1992 roku z racji tego, że powstała archidiecezja częstochowska bazylika mniejsza została mianowana archikatedrą. Pięć lat później na archikatedrze powstały dwie wieże, a następnie przedłużono podest prezbiterium, zbliżono ołtarz do transeptu oraz urządzono boczne kaplice.
Katedra w Częstochowie jest jednym z piękniejszych i okazalszych zabytków sztuki sakralnej w okolicy, a na szczególną uwagę zasługują tu przede wszystkim wspaniałe organy.
Marta Kotas 2009-08-16
