Wrocławskie Muzeum Architektury posiada w swych, gromadzonych od wielu dziesięcioleci, zbiorach kolekcję kilkunastu witraży gabinetowych oraz niewielkich malowanych szybek. Większość obiektów tejże kolekcji, pochodzi z czasów nowożytnych, konkretnie z XVI i XVII wieku. Znaczna ich część został stworzona w Szwajcarii i krajach, leżących na terenie dzisiejszych południowych Niemiec. Pośród dzieł, znajdujących się w tym niewielkim zbiorze, szczególnie interesująco przedstawia się śląski witraż gabinetowy z herbem miasta Oleśnicy z roku 1597. Obecnie ten niewielki, lecz jakże piękny witraż stanowi element stałej wystawy, noszącej nazwę „Architektoniczne rzemiosło artystyczne XII-XX wieku”, w Muzeum Architektury we Wrocławiu. W 2002 roku, wykorzystano go jako eksponat w czasowej wystawie, poświęconej wrocławskiemu Instytutowi Witrażowemu Adolpha Seilera (funkcjonującemu w latach ok. 1850-1945), który dysponował pokaźną kolekcją witraży.
Witraż oleśnicki z 1597 roku posiada niewielkie wymiary – 37 na 24,5 centymetrów. Przedstawia on herb Oleśnicy, czyli białego, srebrzystego orła o rozpostartych szeroko skrzydła na czerwonej tarczy. Jest to równocześnie (od ok. XIV wieku) jeden z atrybutów patrona miasta Oleśnicy, św. Jana Ewangelisty. Ów orzeł trzyma w swych szponach wstęgę z następującym napisem, który ewidentnie nawiązuje do osoby świętego: S. IOHANES. Nad tarczą znajduje się hełm wraz z koroną książęcą oraz klejnotem (trzy czerwone wieże, wsparte na białym półksiężycu). Z boków hełmu wydostają się rozległe srebrzysto-czerwone labry, czyli elementy ornamentyki roślinnej. Poniżej z kolei, w ozdobnym obramowaniu znajduje się inskrypcja: SENATUS POPULUSQ OLSNE 1597. Cały herb opiera się na dwóch jasnoniebieskich kolumnach, pooplatanych zielona rośliną, prawdopodobnie pędami krzewu winorośli. Powyżej herbu natomiast, obie kolumny połączone są pozłacanym łukiem, u którego boków umieszczona została para złotowłosych puttów. Postać po lewej trzyma w swych dłoniach insygnia książęcej władzy, a postać z prawej strony dmie w trąbę. Witraż powstał najprawdopodobniej w jednym z niewielkich, miejscowych warsztatów dolnośląskich.
Niewielki „witrażyk” oleśnicki jest, w swej formie i wykonaniu, charakterystycznym przykładem nowożytnego witrażownictwa heraldycznego z XVI i XVII wieku. Wyróżnić można w tym przypadku specyficzną kompozycję, cechującą witraże tego typu, stworzone w owym czasie. Obecność łuku nad herbem jest oczywistym, powszechnym w renesansie, nawiązaniem do kultury antycznej, mającym podkreślić znaczenie oraz w pewnym sensie wywyższyć właściciela danego herbu (w tym konkretnym przypadku – całą społeczność, zamieszkującą w Oleśnicy). Podobną funkcję spełnia inskrypcja zamieszczona poniżej herbu miejskiego, która odnosi się w oczywisty sposób do czasów starożytnego Rzymu.
Dzieje oleśnickiego witraża nie są do końca jasne. Wiadomo z pewnością, iż początkowo umieszczony był w oleśnickim kościele zamkowym (aktualnie parafialnym p.w. św. Jana Ewangelisty). Towarzyszyły mu dwa podobne, niewielkie witraże, które niestety zaginęły po II wojnie światowej. Przedstawiały one wizerunki herbów: księcia Karola II z Podiebradów (1545-1617) i jego drugiej żony, Elżbiety z legnicko-brzeskiej gałęzi rodu Piastów (1562-1585). Można stwierdzić zatem, że najprawdopodobniej zestaw trzech witraży został wykonany właśnie na zamówienie Karola II, władającego podówczas Oleśnicą. Twierdzenie to uprawdopodabnia fakt, że książę oleśnicki był mocno zaangażowany w rozbudowę tamtejszego zamku. Śladami zapędów budowlanych oraz fundacyjnych Karola II Podiebrada, są chociażby herby jego oraz żon, obecne w wielu częściach zamku (np. wmurowane przy schodach). Szczególnym zainteresowaniem księcia oleśnickiego cieszył się kościół zamkowy. Karol II ufundował m.in. zachwycającą ambonę, stworzoną według projektu Gerharda Hendrika w 1605 roku oraz drewniana emporę (czyli chór muzyczny). Oba obiekty przyozdobione zostały herbami ziębicko-oleśnickiej linii rodu Podiebradów i legnicko-brzeskich Piastów. Fakt ten uprawdopodabnia jeszcze bardziej tezę o ufundowaniu przez Karola II owych trzech witraży. Niestety, obecnie nie można stwierdzić w jakiej konkretnie części kościoła były one umieszczone.
Dalsze losy witraży z zamkowego kościoła w Oleśnicy znane są jedynie częściowo. Wiadomo z pewnością, iż w połowie XIX wieku znajdowały się w kolekcji, wspomnianego na początku, Instytutu Witrażowego Adolpha Seilera. Wtedy też witraż z herbem miejskim Oleśnicy został poddany naprawie – był bowiem częściowo uszkodzony. Prace renowacyjne przeprowadzono niezwykle profesjonalnie, zachowując oryginalną kolorystykę oraz styl dzieła. W 1868 roku, Seiler przekazał zestaw trzech witraży do zbiorów niemieckiego Muzeum Starożytności Śląskich. Zostały one wykorzystane w ekspozycji, przygotowanej w 1881 roku. Opis kolekcji muzealnej z roku 1883, wymienia wszystkie trzy oleśnickie witraże gabinetowe. Po reorganizacji wrocławskich muzeów pod koniec XIX wieku, znalazły się w zbiorach nowopowstałego Śląskiego Muzeum Przemysłu Artystycznego i Starożytności. Pozostały tam do czasu zamknięcia muzeum ze względów bezpieczeństwa w 1943 roku. Budynek przy ul. Krupniczej, w którym znajdowało się muzeum, został zburzony w wyniku działań zbrojnych. Część zbiorów nie przetrwała, pozostała reszta natomiast uległa rozproszeniu. Uratowanych zostało dużo witraży, które znalazły się później w zbiorach wrocławskiego Muzeum Narodowego. Nie było jednakże wśród nich trzech witraży oleśnickich. Dopiero w latach 70-tych, ówczesny dyrektor Muzeum Architektury we Wrocławiu, prof. Olgierd Czerner, natrafił w zbiorach jednego z krakowskich kolekcjonerów na witraż z herbem Oleśnicy. Szczęśliwie udało mu się go pozyskać i włączyć do zbiorów muzealnych. Losy pozostałych dwóch witraży nie są, niestety, znane.
Bibliografia:
Beata Fekecz-Tomaszewska, Witraż fundacyjny oleśnickiego księcia, „Witraż”, 2002, nr 2-3.
Beata Fekecz-Tomaszewska, Witraże nowożytne w zbiorach polskich, Wrocław 1976.
Mateusz Pietrzyk 2010.12.02
