Tytus Czyżewski jest znany głównie jako poeta tworzący futurystyczne wiersze oraz autor licznych publikacji na temat sztuki. Tymczasem warta uwagi jest również twórczość plastyczna tegoż artysty, w której ścierają się wpływy najbardziej awangardowych kierunków światowego malarstwa – dadaizmu (czego przykładem jest słynny „Akt z kotem”), postimpresjonizmu (nastrojowe kompozycje krajobrazowe oraz martwe natury), kubizmu, a także surrealizmu. Cechy charakterystyczne tych gatunków są często łączone z atrybutami sztuki podhalańskiego folkloru.
Tytus Czyżewski urodził się w 1880 roku w Przyszowej koło Limanowej. Miejsce narodzin sprawiło, że przyszły artysta od najmłodszych lat obcował ze sztuką podhalańską, której echa pobrzmiewają na wielu obrazach tegoż malarza. Charakterystyczne uproszczenia form, ostre rysy postaci oraz umowność kształtów – oto właśnie wpływy góralskiego folkloru na twórczość Tytusa Czyżewskiego.
Edukacja artystyczna malarza rozpoczęła się w 1902 roku, kiedy to młody Czyżewski dołączył do grona studentów uczących się przyszłego rzemiosła w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych. Artysta trafił na znakomitych nauczycieli, wśród których znaleźli się: Józef Mehoffer, Leon Wyczółkowski i Józef Unierzyski. Po ukończeniu studiów Czyżewski odbył podróż do Paryża, w którym to przeżył silną inspirację twórczością postimpresjonistów, a przede wszystkim Cézanne’a. Artysta przebywał we Francji aż do 1909 roku. Efektem tej podróży było świeże spojrzenie na kwestię przedstawiania brył i tworzenia kompozycji dzieła, a także geometryzacja form i odrzucenie charakterystycznej dla impresjonizmu wrażeniowości.
Krótko po powrocie do kraju Tytus Czyżewski odniósł znaczący sukces – po raz pierwszy zorganizowano indywidualną wystawę prac jego autorstwa. To wielkie wydarzenie zmotywowało artystę do jeszcze bardziej wytężonej pracy oraz szukania nowych środków wyrazu. W 1910 roku wyjechał on ponownie do Paryża, w którym śledził poczynania malarzy zainspirowanych kubizmem. Echa tego kierunku pobrzmiewają także w niektórych dziełach Tytusa Czyżewskiego – przykładem jest choćby obraz zatytułowany „Zbójnik”. Utrzymany w ciemnej tonacji kolorystycznej portret charakteryzuje się silnym zgeometryzowaniem kształtów przedstawianej postaci. Uproszczony został także fragment krajobrazu, widoczny zza pleców zbójnika – korony drzew przypominają kule, natomiast pnie przybrały kształty prostopadłościanów. Można powiedzieć, że w przypadku tego dzieła warstwa tematyczna ma wpływ na technikę malowania obrazu. „Zbójnik” przedstawia bowiem człowieka gór – świadczy o tym m.in. ciupaga, a sam sposób ukazania postaci przez artystę nawiązuje do przedstawień typowych dla podhalańskiego folkloru. Ostre rysy twarzy zbójnika oraz daleko posunięte uproszczenie jego kształtów nasuwa na myśl portrety malowane przez malarzy naiwnych. Dzieło to łączy więc w sobie cechy sztuki podhala oraz kubizmu.
Data wybuchu I Wojny Światowej jest również datą wyjazdu Czyżewskiego do Wiednia. Wtedy też artysta porzucił swoje zainteresowania sztuką postimpresjonistyczną i skupił się na tworzeniu swoich najsłynniejszych dzieł – obrazów wielopłaszczyznowych. Te oryginalne twory z kartonów i drewna miały oddawać zupełnie inne spojrzenie na przedstawiane przez artystów postaci lub obiekty. Obrazy wielopłaszczyznowe mają wiele wspólnego ze sztuką kubistyczną – podlegają one bowiem silnej geometryzacji. Dzieła te cechuje także fragmentaryczność – poszczególne segmenty obrazów ukazują widoki wybranych części danego przedmiotu widziane z różnych perspektyw. Interesująca jest także nowatorska próba symultanicznego przedstawienia ruchu, którą możemy obserwować na zdjęciach obrazu „Salome” (żaden z obrazów wielopłaszczyznowych nie przetrwał do naszych czasów).
W 1917 roku Tytus Czyżewski i bracia Pronaszko utworzyli grupę o nazwie Ekspresjoniści Polscy, w której skład weszło wielu wybitnych artystów tamtych czasów, m.in. Leon Chwistek, Jacek Mierzejewski, Władysław Skoczylas, a później także Witkacy i Winkler. Zarówno Czyżewskiemu, jak i pozostałym twórcom zależało na stworzeniu stylu utożsamianego z polską awangardą. W tym celu łączyli oni elementy niemieckiego ekspresjonizmu, futuryzmu oraz kubizmu z cechami typowymi dla rdzennie polskiej sztuki podhalańskiej.
Tytus Czyżewski aktywnie działał na rzecz stworzenia i upowszechnienia narodowej awangardy – nie tylko uczestniczył on we wszystkich wystawach Ekspresjonistów Polskich (później także Formistów), ale również współredagował gazetę, która propagowała formistyczne koncepcje sztuki. W wolnym czasie artysta pisał wiersze zaliczane często do poezji futurystycznej. Nazwisko Czyżewskiego jako poety rozsławiły takie tomiki, jak: „Zielone oko”, „Pastorałki”, oraz „Noc-Dzień”. Artysta przyczynił się również do utworzenia futurystycznych klubów – „Katarynki” oraz „Gałki muszkatołowej”.
Po rozpadzie grupy Formistów Czyżewski wyjechał do Paryża, w którym przebywał z przerwami przez kolejne osiem lat. W tym czasie twórczość artysty zdominowały wpływy polskiej sztuki ludowej, które przejawiały się głównie w inspiracjach dziełami prymitywistów. Niektóre obrazy Czyżewskiego zawierają także ślady fascynacji hiszpańskim folklorem (vide „Hiszpanka”), w innych dostrzec można zainteresowanie możliwościami, jakie daje pastisz i groteska. Dzieła artysty z tego okresu nie są już nasycone ciemnymi barwami, ich tonacja kolorystyczna oscyluje teraz wokół jasnych, a niekiedy wręcz jaskrawych kolorów.
Po powrocie do Polski Czyżewski inspirował się dziełami kapistów. Wypracował on już wtedy charakterystyczny dla siebie styl, który przejawia się w nietypowym nakładaniu plam barwnych, które zdają się drgać i kłębić się w obrębie wypełnianych przez siebie kształtów. Oprócz malowania obrazów artysta zajmował się także publikowaniem licznych recenzji i artykułów oraz krytyką artystyczną. Malarz zmarł w 1945 roku w Krakowie.
Nina Kinitz 25 kwietnia 2009
