Twórczość malarska Józefa Czapskiego jest całkowicie zdominowana przez kolor oraz aspekty z nim związane. Nie ma w tym nic dziwnego, że artysta interesował się wzajemnymi relacjami barw, gdyż jego nauczycielami byli wybitni koloryści: Wojciech Weiss oraz ideowy przywódca kapistów – Józef Pankiewicz.
Józef Czapski przyszedł na świat w 1896 roku w Pradze. W 1915 roku młody Czapski ukończył petersburskie gimnazjum i rozpoczął studia na wydziale prawa. Jego edukacja w tym kierunku nie trwała jednak długo, gdyż zaledwie po roku artysta porzucił studia i zaciągnął się do carskiego Korpusu Paziów. Trzy lata później Czapski postanowił odejść z wojska – impulsem do podjęcia tej decyzji były dzieła Tołstoja oraz pacyfistyczne idee głoszone przez rosyjskiego pisarza. Artysta powrócił do Polski i wszedł w poczet studentów warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych. Jednak i tym razem jego edukacja została przedwcześnie przerwana, gdyż malarz zdecydował się na wzięcie udziału w misji wojskowej. Od 1920 roku walczył on na froncie, za co później otrzymał order Virtuti Militari. W tym samym roku artysta po raz kolejny został studentem – tym razem krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych. Trzy lata później Józef Czapski został uczniem Pankiewicza i dołączył do grona zafascynowanych rolą koloru w sztuce kapistów. W 1924 roku artysta wziął udział w wymarzonej wyprawie do kolebki sztuki europejskiej, jaką był wtedy Paryż. Wraz ze znajomymi kapistami poznawał tam dzieła najwybitniejszych malarzy świata, a wiedzę teoretyczną pogłębiał dzięki rozpoczętym po przybyciu do Francji studiom artystycznym.
W 1931 roku Józef Czapski powrócił do Polski i poświęcił się działalności artystycznej – dużo malował (głównie pejzaże), brał udział w wystawach swych prac, a także zaczął publikować pierwsze szkice krytycznoliterackie, zamieszczane między innymi na łamach „Głosu Plastyków”. W latach trzydziestych wydano monografię twórczości Pankiewicza, autorstwa Czapskiego, powstało również mnóstwo martwych natur, portretów, wnętrz (takich jak „Tramwaj”) oraz plenerów (np. „Opera Leśna w Sopocie”) tegoż malarza. Namalowane w tym czasie obrazy charakteryzują się istnieniem wewnętrznego napięcia spotęgowanego dodatkowo przez gęsto nałożone plamy barwne. Charakterystyczna była także kompozycja dzieł Czapskiego – niezwykle często postacie pierwszoplanowe wypełniały dolną część kadru, a dopiero za nimi znajdował się najważniejszy punkt obrazu. Dzieje się tak we wspomnianej już „Operze Leśnej w Sopocie”, która zwraca uwagę zastosowaniem ciekawego zabiegu kompozycyjnego. Mianowicie ukazana przez Czapskiego scena widziana jest oczami jednej z osób siedzących na widowni. Wrażenie to jest dodatkowo spotęgowane obecnością ludzi siedzących w pierwszych rzędach. Dzięki temu obraz zyskuje większą autentyczność w oczach widzach i choć wyraźnie widoczne pociągnięcia pędzla oraz ostre zestawienia kolorów sprawiają, że nie można tu mówić o realizmie, to jednak mamy wrażenie, że ukazane przez Czapskiego wydarzenie naprawdę miało miejsce.
Dzieła Czapskiego, które powstały w latach trzydziestych charakteryzują się estetyką typową dla kapistów. Lata 1931-1939 upłynęły artyście nie tylko na malowaniu przesyconych kolorami obrazów, ale również na organizowaniu ekspozycji swoich prac, działalności krytycznej, a także pisaniu esejów. Szczęśliwy dla Czapskiego czas inspiracji twórczych nie trwał jednak wiecznie – przerwał go wybuch II wojny światowej. We wrześniu 1939 roku artysta opuścił Warszawę i przyłączył się do 8 Pułku Ułanów. Malarz trafił do niewoli sowieckiej, a po oswobodzeniu wstąpił do armii generała Andersa. Brał on udział w misji odnalezienia uwięzionych w 1939 oficerów polskich, którzy zaginęli bez śladu (zagadka wyjaśniła się w 1943 roku, gdy odkryto zbiorowe groby w Katyniu). Swoje przeżycia związane ze sprawą katyńską artysta opisał później w książkach „Wspomnienia starobielskie” i „Na nieludzkiej ziemi”.
W 1945 roku Józef Czapski wystąpił z wojska i krótko po tym osiadł we Francji. Na emigracji zajmował się on głównie pisaniem esejów związanych z malarstwem i literaturą, tworzeniem obrazów oraz współpracą z kilkoma czasopismami, takimi jak „Kultura” i londyńskie „Wiadomości”. Jego dzieła nadal zdominowane były przez kolor, jednak artysta poświęcał więcej uwagi na uzyskanie efektów podobnych do tych z obrazów ekspresjonistów. Postaci oraz przedmioty malowane przez Czapskiego nadal wyróżniały się intensywnymi, a niekiedy wręcz jaskrawymi kolorami, jednak ich kształty były teraz bardziej zniekształcone, niż na wcześniejszych obrazach. Charakterystyczne dla jego twórczości było także użycie konturu oraz nietypowy układ kompozycji, przejawiający się w oryginalnym sposobie kadrowania. Po zakończeniu II wojny światowej w centrum zainteresowań twórczych Czapskiego pojawił się człowiek ukazany podczas wykonywania codziennych zajęć – w pracy na przystanku metra, ulicy oraz w barze lub muzeum. Groteskowo zniekształcone kształty przedstawianych osób oraz nienaturalne barwy ich twarzy sprawiają, że postaci nabierają nieco karykaturalnego wyglądu (vide „Robotnik”, „W barze”). Po pewnym czasie uwaga twórcy skupiła się głównie na krajobrazach oraz martwych naturach – efektem tego było powstanie obrazów takich, jak „Dwie białe czarki”, „Żółta chmura” oraz „Martwa natura z owocami i karafki”. Józef Czapski zmarł w 1993 roku we Francji.
Nina Kinitz
28 stycznia 2009
