W latach dwudziestych ubiegłego wieku Zbigniew Pronaszko był znany przede wszystkim jako świetny rzeźbiarz. Zachwycał się nim sam Witkacy, który twierdził, iż rzeźby Pronaszki są doskonałymi przykładami wykorzystania założeń Czystej Formy. Chwalił on przede wszystkim wewnętrzną trójwymiarowość, wspaniałą konstrukcję i monumentalny charakter figur artysty, a zarazem ostro krytykował obrazy Pronaszki, które z kolei wzbudziły zachwyt późniejszych pokoleń. Kim więc jest Zbigniew Pronaszko – malarzem, rzeźbiarzem, czy utalentowanym artystą, którego działalność dotyczyła obydwu dziedzin sztuki? Odpowiedź na to pytanie wymaga gruntownej analizy biografii Zbigniewa Pronaszki.
Artysta urodził się w 1885 roku w Żychlinie. Tam też spędził całe dzieciństwo, które upłynęło mu na radosnych zabawach z piątką rodzeństwa. W Żychlinie mały Zbigniew przeżył pierwszy kontakt ze sztuką, a dzieje się to za sprawą matki – Feliksy Bony, która w wolnym czasie rzeźbiła wraz z dziećmi miniaturowe figurki z gliny.
W 1906 roku młody Pronaszko rozpoczął studia w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych, gdzie tworzył pod czujnym okiem Axentowicza, a później Malczewskiego. Podczas studiów artysta podróżował po Francji, by dokładniej poznać sztukę największych europejskich twórców.
Na lata 1909 – 1912 przypada okres młodzieńczej twórczości Zbigniewa Pronaszki. Artysta przeżywał wtedy inspirację symbolizmem, modernizmem i środkami formalnymi bliskimi realizmowi. Cechą charakterystyczną obrazów z tego okresu jest starannie dopracowana forma. Do młodzieńczych obrazów Pronaszki zalicza się m. In.: „Robotnika”, „Opryszka”, „Głowę rybaka”, „Bożą jesień” oraz portrety członków rodziny artysty.
W 1910 roku młody Zbigniew zwiedzał Wenecję, Florencję, Rzym i Mediolan. Podczas podróży najwięcej uwagi poświęcał dziełom renesansowych twórców, głównie obrazom Giotta, Masaccia i Rafaela. Po powrocie do kraju, Pronaszko otrzymał zlecenie stworzenia projektów fresków i witraży dla kościoła Misjonarzy w Krakowie. W ten sposób powstały nowatorskie dzieła, których koncepcja opierała się na założeniach formizmu. W 1917 roku Zbigniew wraz z bratem – Andrzejem, oraz Tytusem Czyżewskim, zainicjował otwarcie I Wystawy Ekspresjonistów Polskich. Wtedy też artysta przedstawił założenia programowe formizmu, zgodnie z którymi treścią obrazu powinna być przede wszystkim jego forma i barwa, a dzieło ma łączyć w sobie kilka różnych planów tak, by stworzona została iluzja trójwymiarowości.
W latach 1921 – 1922 twórczość malarska Pronaszki nosiła ślady fascynacji formizmem, natomiast rzeźby artysty już od 1917 roku zdominowane były przez inspirację kubizmem. Do 1922 roku zainteresowanie rzeźbą bierze u Pronaszki górę nad malowaniem obrazów. Najznakomitszym przejawem twórczości rzeźbiarskiej jest stworzenie makiety wileńskiego monumentu Adama Mickiewicza, która została odsłonięta w 1924. Ostatecznie jednak pomnik nie powstał, co całkowicie zniechęciło Zbigniewa Pronaszkę do dalszej działalności rzeźbiarskiej i spowodowało zwrócenie się ku malarstwu.
Na rok 1925 datuje się rozpoczęcie okresu koloryzmu w twórczości artysty. Powstałe w tym czasie obrazy charakteryzują się zastosowaniem intensywnych, kontrastujących ze sobą barw oraz podkreślaniem granic form za pomocą konturu. Do często pojawiających się motywów należały wtedy instrumenty muzyczne. Z tego okresu pochodzą takie obrazy, jak: „Dwa akty z gitarą”, „Trzy akty w pracowni”, „Portret matki artysty” oraz „Martwa natura z butelką”.
Lata czterdzieste otworzyły w twórczości Pronaszki okres zdominowany przez dbałość o strukturę kompozycyjną. Dekoracyjność jego obrazów widać przede wszystkim na przykładzie licznych portretów żony. Przeżycie wojny nie pozostawiło śladu na twórczości Zbigniewa Pronaszki, który dalej tworzył barwne obrazy, w żaden sposób nie odnoszące się do smutnej rzeczywistości. W 1949 roku Pronaszko powrócił do modelunku, czego wyrazem jest obraz „Mickiewicz – Trybun Ludu”. To niezwykłe dzieło przedstawia wieszcza w dojrzałym już wieku, którego monumentalna sylwetka budzi skojarzenia z wyrzeźbioną figurą. Postać Mickiewicza została skontrastowana z tłem, które przybrało niepokojąco żółty odcień. Oranżowe półki wypełnione książkami w połączeniu z pomarańczową podłogą wydają się pozostawać daleko w tyle za odzianym w czarny surdut wieszczem. Wysunięty w ten sposób na pierwszy plan Adam Mickiewicz staje się artystą ponadczasowym, który trwa niewzruszenie, niezależnie od zawirowań historii. Obraz ten jest więc owocem talentu malarza i wyobraźni rzeźbiarza.
Od 1955 roku Zbigniew Pronaszko zaczyna tworzyć coraz bardziej ekspresyjne obrazy. Przyczyną jest zapewne śmierć jego ukochanej żony – wydarzenie to sprawiło, że artysta coraz częściej zaczyna poruszać tematy egzystencjalne. Samotny i nieszczęśliwy twórca stara się wyrazić swoje depresyjne nastroje poprzez stosowanie przygaszonych kolorów, które skutecznie oddają uczucia rozpaczy i zniechęcenia. W 1958 roku artysta zmarł w Krakowie.
Choć Zbigniew Pronaszko był znany jako wybitny rzeźbiarz, współcześnie widzimy w nim przede wszystkim wielkiego malarza. Wiele stworzonych przez niego figur i makiet pomników nie przetrwało do naszych czasów, trudno więc jednoznacznie wypowiadać się na temat jego umiejętności rzeźbiarskich. Na pewno jednak był Pronaszko wszechstronnie utalentowanym artystą, który w znaczący sposób wpłynął na rozwój formizmu w Polsce.
Nina Kinitz 20 października 2008
Bibliografia:
T. Sowińska, Zbigniew Pronaszko , Warszawa 1984.
