Wojciech Gerson był człowiekiem o niespożytej energii. Jego wszechstronna działalność obejmowała takie dziedziny, jak: malarstwo, ilustratorstwo, edukacja artystyczna, krytyka oraz publicystyka. Zainteresowania Gersona sięgały jednak o wiele dalej – fascynowała go archeologia, etnografia, architektura i inscenizacja teatralna. Przesiąknięta patriotyzmem i troską o zachowanie narodowej kultury postawa artysty oraz echa jego różnorodnych pasji znajdują odzwierciedlenie w bogatej twórczości malarza.
Wojciech Gerson przyszedł na świat 1 lipca 1831 roku w Warszawie. W 1844 roku rozpoczął edukację artystyczną w warszawskiej Szkole Sztuk Pięknych, gdzie zdobywał wiedzę z zakresu architektury, a następnie również malarstwa. Lata nauki nie poszły na marne, gdyż oprócz nabycia praktycznych umiejętności, poznał on przyjaciół z którymi wyruszył w podróż po całym kraju, by podczas wędrówki rysować obrazy napotkanych po drodze ludzi. Włóczęga, która trwała cztery lata, obejmowała między innymi Kielecczyznę, Lubelszczyznę, Mazowsze i Kujawy, a także Wilno i Kowno. Godnym uwagi jest fakt, że artystyczna wyprawa absolwentów Szkoły Sztuk Pięknych była wycieczką pieszą, dzięki czemu mogli oni skutecznie obserwować ludzi z różnych środowisk oraz poznać ich obyczaje. Dla Wojciecha Gersona owocem kilkuletniej włóczęgi był pokaźny zbiór szkiców i studiów, które zostały później wykorzystane jako ilustracje w książkach „Ubiory ludu polskiego” oraz „Lud”.
Niedługo po zakończeniu wycieczki, w której udział brali absolwenci Szkoły Sztuk Pięknych, artysta wyruszył na kolejną wyprawę, która tym razem obejmowała polskie góry – Małopolskę, Tatry i Podhale. Podczas wielu dni spędzonych na łonie natury narodziła się w malarzu fascynacja górskim krajobrazem, której później dawał wyraz w licznych pejzażach. Gersona inspirowała jednak nie tylko otaczająca go przyroda, ale również zwyczaje miejscowej ludności, które obserwował okiem etnografa oraz dążącego do obiektywizmu malarza.
W latach 1853 – 1855 artysta doskonalił swój warsztat artystyczny podczas zajęć w petersburskiej akademii. W zaledwie kilka lat zyskał on uznanie jako malarz historyczny i portretowy, a w 1878 roku objął profesurę na tejże uczelni. W trakcie studiów w Petersburgu żądny wiedzy oraz nowych inspiracji twórczych artysta wyjechał do Paryża, gdzie przez trzy miesiące tworzył pod okiem Cognieta oraz poznawał dzieła słynnych malarzy podczas zwiedzania muzeów i galerii. Poznał on wtedy polskich twórców przebywających na emigracji, spośród których warto wymienić choćby Norwida oraz Kwiatkowskiego. To właśnie kontakt ze słynnymi rodakami sprawił, że w Wojciechu Gersonie rozwinęły się i tak już silne uczucia patriotyczne, które inspirować go będą już do końca życia.
Kilka lat później artysta powrócił do Warszawy, gdzie otworzył własną pracownię, a w 1858 roku został współinicjatorem Krajowej Wystawy Sztuk Pięknych, która przekształciła się w słynne Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych. Od 1867 roku Gerson niemal całkowicie poświęcił się działalności pedagogicznej – uczył rysunku w Instytucie Głuchoniemych, wykładał teorię i historię sztuki w Zakładzie Szmita, a w 1871 roku rozpoczął edukację największych polskich artystów w słynnej Klasie Rysunkowej zwanej Szkołą Gersona. Wśród jego znakomitych uczniów znaleźli się prawdziwi mistrzowie pędzla, spośród których wymienić warto choćby: Władysława Podkowińskiego, Józefa Chełmońskiego, Jana Stanisławskiego, Edwarda Okunia, Józefa Pankiewicza czy Leona Wyczółkowskiego.
Jako pedagog przywiązywał on szczególną uwagę do krzewienia patriotyzmu wśród swoich uczniów. Uczył ich więc przede wszystkim tworzenia obrazów historycznych oraz takich, które ukazywały piękno rodzimego krajobrazu. Szkołę pejzażu oraz rysunku cenił on o wiele bardziej od nowoczesnych kierunków w sztuce, takich jak impresjonizm lub symbolizm. Pomimo umiłowania tradycyjnych form malarskich starał się on nie ograniczać swych uczniów w dążeniu do odkrywania własnych inspiracji twórczych – być może właśnie na tym polegała wielkość Gersona jako pedagoga.
Wojciech Gerson z powodzeniem sprawdzał się w bardzo zróżnicowanych dziedzinach, od krytyki literackiej zaczynając, a na projektowaniu kostiumów scenicznych kończąc. Różnorodna była także jego twórczość malarska – do zbioru dzieł artysty zaliczyć można freski, akwarele, rysunki i litografie przedstawiające pejzaże, sceny rodzajowe, portrety oraz obrazy ukazujące żywoty świętych i historię Polski. Malowidła wyobrażające polskich władców oraz podboje Niemców na ziemiach słowiańskich miały w zamierzeniu Gersona odnosić się do współczesnej sytuacji politycznej. W ten oto sposób artysta próbował zabierać głos w sprawie narodowej i przedstawiać swe historiozoficzne koncepcje. O jego patriotycznym zaangażowaniu świadczą liczne dzieła, spośród których wspomnieć wypada o „Krzyżakach w Polsce”, „Powrocie Kazimierz Odnowiciela” oraz obrazie noszącym tytuł: „Bez ziemi – Pomorzanie przez Niemców wyparci na wyspy Bałtyku”.
Wojciech Gerson chciał osiągnąć w malarstwie historycznym kunszt równy Janowi Matejce, tymczasem jednak największym uznaniem krytyków cieszą się jego pejzaże górskie. W przedstawieniu krajobrazów artysta ten odszedł od typowych dla jego epoki schematów i skupił się na realistycznym ukazaniu otaczającej go przyrody, dzięki czemu wyróżnił się spośród licznego grona pejzażystów polskich.
Doceniony przez swych uczniów pedagog oraz utalentowany malarz zmarł w 1901 roku w Warszawie. Pozostawiony przez niego dorobek artystyczny stanowi cenne źródło wiedzy etnograficznej oraz jest przykładem na to, że twórczość malarza-patrioty może być zróżnicowana i nie musi ograniczać się jedynie do zbioru dzieł historycznych.
Nina Kinitz 8 grudnia 2008
