Trudno uznać Józefa Brandta za reformatora malarstwa polskiego. Właściwie przez całe życie pozostał on wierny swoim inspiracjom z młodości, na przestrzeni lat nie zmienne pozostały również motywy charakterystyczne dla jego malarstwa. Twórczość Józefa Brandta nie jest zbyt zróżnicowana, a mimo to zachwyca barwną wizją niezwykłego i żywiołowo nakreślonego orientu, jakim dla Polaków były bezkresne łąki Ukrainy.
11 lutego 1841 roku w Szczebrzeszynie urodził się Józef Brandt. Edukacją artystyczną młodego Józefa zajęła się matka – Krystyna z Leslów Brandtowa, która, jak na damę z towarzystwa przystało, zajmowała się amatorsko muzyką i malarstwem. Dość wcześnie odkryto, że Józef obdarzony został talentem rysunkowym, który w połączeniu ze świetnym zmysłem obserwacji pozwalał mu na tworzenie rysunków obfitujących w precyzyjnie oddane szczegóły.
Po ukończeniu gimnazjum w Instytucie Szlacheckim, młody Józef Brandt postanowił rozpocząć studia inżynierskie. W tym celu udaje się do Paryża i w 1859 roku staje się pełnoprawnym studentem. W ramach nauki zgłębia on tajniki zawodu budowniczego dróg i mostów, a w wolnych chwilach tworzy rysunki i obrazy. Podczas pobytu w Paryżu Józef Brandt poznaje słynnego malarza – Józefa Kossaka i pod jego wpływem decyduje się ostatecznie porzucić studia inżynierskie.
Kilka lat później Brandt wraz ze swym mistrzem wyrusza na włóczęgę po Ukrainie i Podolu. Podróż ta zaowocowała mnóstwem pejzaży stepowych oraz scenek rodzajowych, umożliwiła też Józefowi zdobycie wielu siodeł, garnków, tarcz i bogato zdobionych mundurów, które z czasem staną się rekwizytami niezbędnymi do malowania obrazów. Podczas włóczęgi po rozsławionych przez polskich romantyków, zielonych terenach Ukrainy, Brandt wykonał dużą ilość szkiców tabunów koni, lokalnej ludności oraz krajobrazów. Po powrocie do Warszawy szkice te posłużyły artyście do stworzenia przesiąkniętych folklorem obrazów Bliskiego Wschodu.
W 1861 roku Józef Brandt wysyła swoje rysunki i akwarele na wystawę organizowaną przez Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych, gdzie po raz pierwszy zyskuje uznanie krytyków. Jego twórczość z tego okresu przedstawia epizody z kresowego życia, precyzyjnie odwzorowanych rycerzy, żywiołowych w swej dzikości Tatarów oraz wąsatych Kozaków. Prace Brandta mają charakter ilustratorski i wielokrotnie odwołują się do przygód bohaterów literackich Pola, Rzewuskiego oraz Suffczyńskiego. Rok później powstają obrazy tworzone techniką olejną, których tematyka obraca się najczęściej wokół scen batalistycznych. Malarza inspirują również śpiewki ludowe, w wyniku czego maluje kompozycje rodzajowe: „Puk, puk w okieneczko”, „Hej tam na górze” oraz „Kozak konia poił”.
W 1862 roku artysta decyduje się na pogłębienie swojej wiedzy z zakresu malarstwa, wyjeżdża w tym celu do Monachium, gdzie rozpoczyna studia artystyczne i zyskuje sławę. W krótkim czasie jego twórczość zyskuje uznanie także w Niemczech i Ameryce. Oprócz scen batalistycznych z czasów wojen szwedzkich, tatarskich, kozackich i tureckich, Brandt tworzy także obrazy, które w realistyczny sposób przedstawiają pełne egzotyki krajobrazy, obyczaje oraz stroje ludności z kresów wschodnich.
Kilka lat później, bo w 1867 roku powstaje jeden z najbardziej popularnych obrazów artysty – „Chodkiewicz pod Chocimiem”. Dzieło to odznacza się swobodnym podejściem do prawdy historycznej, większy akcent kładziony jest tu, bowiem na teatralność przedstawionego widowiska. Dzięki perspektywicznemu rozmieszczeniu planów uzyskał Brandt efekt panoramicznego ujęcia, które sprawia, że pomimo nagromadzenia ogromnej liczby koni i ludzi, świat przedstawiony jest wyraźnie uporządkowany. Według niektórych krytyków, to właśnie „Chodkiewicz pod Chocimiem” stanowi dowód na ostateczne zwycięstwo realizmu nad tendencjami romantycznymi w twórczości Józefa Brandta.
Malarstwo Brandta zasadniczo nie zmienia się na przestrzeni działalności artystycznej malarza. Przez całe życie artysta pozostaje wierny wybranej przez siebie tematyce i motywom, a sposób przedstawiania postaci i krajobrazów wciąż oscyluje wokół realizmu. Niemniej jednak można wyróżnić w twórczości Brandta kilka etapów rozwojowych. Pierwszy z nich dotyczy jego młodzieńczych prób malarskich, które stanowiły właściwie naśladownictwo stylu Kossaka. Pierwszy okres pobytu w Monachium przynosi wyzwolenie się spod wpływów mistrza i stopniowe usamodzielnianie się młodego Józefa. Drugi etap twórczości Brandta przypada na lata sześćdziesiąte dziewiętnastego wieku i obfituje w takie obrazy, jak: „Pochód wojsk Tarnowskiego przeciwko Tatarom” czy „Pachołek podprowadzający konia podczas bitwy”. Rok 1870 otwiera najdojrzalszy okres malarstwa ucznia Kossaka, który twa przez kolejne dziesięć lat. To właśnie w 1870 roku powstaje najwybitniejsze dzieło Józefa Brandta, jest nim, oparty na fragmencie „Pamiętników” Paska, obraz pod tytułem „Czarniecki pod Kołtyngą”. Kolejny etap twórczości datowany jest na lata 1880 – 1900. Okres ten stanowi pierwszą zapowiedź upadku twórczego artysty, który następuje ostatecznie w ostatnim piętnastoleciu twórczości malarza. Wtedy to tworzy Brandt obrazy skrajnie powierzchowne i manieryczne, które jednak cieszą się zainteresowaniem spragnionej wytworów komercji publiczności. Józef Brandt umarł w Radomiu 12 czerwca 1915 roku.
Nina Kinitz 23 października 2008
Bibliografia: T. Sowińska, Józef Brandt , Warszawa 1984.
