Jan Alojzy Matejko przyszedł na świat w 1838 roku, jako jeden z jedenaściorga rodzeństwa. Od najmłodszych latach mały Janek interesuje się malarstwem. Początkowo rysuje żołnierzyki, które służą później rodzeństwu do zabawy, później dorabia malując szyldy i kolorując fotografie. Jan Matejko był bardzo sumiennym uczniem, nie odnosił jednak sukcesów podczas nauki, wręcz przeciwnie – przyswajanie wiedzy przychodziło mu z trudnością. Już jako dziecko skupiał się przede wszystkim na rysunku i malarstwie, w których to dziedzinach wykazywał się dużym talentem pomimo poważnej wady wzroku. Dowodem na zaangażowanie Matejki może być fakt, iż dopiero w 1857 roku kupił on sobie pierwsze okulary – wcześniej podczas malowania korzystał ze szkiełka.
W 1852 roku malarz rozpoczyna studia w Szkole Sztuk Pięknych, a kilka lat później, dzięki otrzymanemu w 1858 roku stypendium, kontynuuje naukę malarstwa w Monachium.
Po powrocie do Krakowa Matejko wynajmuje pracownię i prowadzi bardzo skromne życie. Jego posiłki składają się jedynie z czerstwych bułek, a rachunki pozostają niezapłacone z braku środków finansowych. W tej sytuacji młody malarz nie ma możliwości poślubienia ukochanej Teodory Giebułtowskiej.
22 stycznia 1863 roku wybucha powstanie styczniowe. Matejko chciał pójść za przykładem braci i wziąć udział w powstaniu, jednak jego problemy ze wzrokiem uniemożliwiają mu udział w narodowym przedsięwzięciu. Nie pozostaje jednak bezczynny – przewozi broń oraz wspiera materialnie narodowowyzwoleńcze aspiracje rodaków. Wszystkie swoje patriotyczne uczucia przelewa też na płótno, w wyniku czego powstaje obraz „Kazanie Skargi”. Wystawa, na której dzieło zostało przedstawione publiczności odnosi niekwestionowany sukces, a młody malarz zdobywa pieniądze, które przeznacza na sieroty i wymarzony ślub z Teodorą.
W kwietniu 1866 roku artysta ukończył „Rejtana” – obraz, za który otrzymał złoty medal w Paryżu. Dzieło zyskało uznanie krytyków, zakupił je nawet sam cesarz Franciszek Józef, lecz rodacy byli o wiele bardziej negatywnie nastawieni do sukcesu Matejki. Zarzucano artyście koloryzowanie lub wręcz fałszowanie historii, która widziana była przez Matejkę wyłącznie przez pryzmat uczuć patriotycznych. Jego obrazy zaczynają prowokować dyskusje na tematy ideologiczne, spychając na drugi plan kwestie artystyczne.
W 1869 roku artysta otrzymuje w Paryżu Legię Honorową za namalowanie słynnej „Unii Lubelskiej”. Jan Alojzy Matejko zaczyna sprzedawać coraz więcej obrazów, dzięki czemu udaje mu się wreszcie polepszyć sytuację materialną swojej licznej rodziny. Zwiększone dochody umożliwiają mu zakup domu, w którym przyszedł na świat oraz pozwalają opłacić wycieczkę do Turcji, podczas której powstaje kilka nietypowych dla artysty obrazów, jak: „Widok Bebeku od strony Bosforu”.
Dzieła Jana Matejki zaczynają cieszyć się coraz większą popularnością, dzięki czemu malarz zdobywa sławę i uznanie również poza granicami kraju. W krótkim czasie artysta zostaje członkiem honorowym Akademii berlińskiej, paryskiej, wiedeńskiej oraz Akademii Rafaelowskiej w Urbino. W tym czasie artysta przyjmuje również posadę dyrektora Szkoły Sztuk Pięknych. Jego działalność skupia się teraz na pozyskiwaniu funduszy na rozwój uczelni, budowie nowego gmachu oraz wyborze najlepszych pedagogów. Funduje także stypendia i ofiarowuje narodowi polskiemu serię arcydzieł o tematyce patriotycznej. W wolnym czasie tworzy on także monumentalne dzieła o charakterze patriotycznym, w których ukazuje wybrane scenki z historii Polski, jak również kreśli szkice humorystyczne. Pasmo sukcesów i wzmożonej aktywności twórczej burzą problemy rodzinne – choroba psychiczna ukochanej żony i kłopoty z niechętnymi do nauki dziećmi.
Jan Alojzy Matejko nie skupia się w swej twórczości jedynie na gloryfikowaniu narodu polskiego. Nie boi się on także wytknąć wad władców oraz potępić zdrajców. Artysta często poddaje krytyce postawę arystokratów, a przy czym żywi dużo sympatii dla chłopów. Dowodem na to jest żądanie, które wystosował Matejko w związku z delegacją, mającą wręczyć papieżowi jeden z obrazów malarza. Zgodnie z życzeniem artysty dzieło pt. „Sobieski pod Watykanem” miało być wręczone właśnie przez chłopów.
Pod koniec życia artysta tworzy jeszcze 30 rysunków dla cerkwi św. Norberta oraz usiłuje wziąć udział w odnawianiu mieszczącej się w Bochni kaplicy błogosławionej Kingi. Niestety, ostatnie przedsięwzięcie nie dochodzi do skutku ze względu na pogarszający się stan zdrowia Jana Alojzego Matejki.
Artysta umiera 1 listopada 1893. Śmierć malarza, który przez całe życie był oddany ojczyźnie wstrząsnęła narodem. W całym Krakowie rozpoczęła się żałoba, a podczas pogrzebu, w którym udział wzięła ogromna ilość osób, zwieńczenie patriotycznej misji artysty obwieściło bicie dzwonu Zygmunta.
Nina Kinitz 14 listopada 2008
Bibliografia: Jan Matejko , red. Wojciech Król [w:] „Wielcy malarze. Ich życie, inspiracje i dzieło”, 1999, nr 27.
