Cmentarz na Rossie to narodowa nekropolia, która jest dokumentem historii Wilna, Wileńszczyzny oraz kultury tych ziem. Pochowano tutaj dziesiątki tysięcy ludzi, którzy współtworzyli przez lata te miejsca. W roku 1915 cmentarnymi ścieżkami na Rossie spacerował Lucjan Rydel i tak to wspominał na kartach książki „Wilno” "Cmentarz jest rozległy i dziwnie piękny. Samo jego położenie niezwykłe: rozkłada się on tarasowato na stoku dość pochyłego pagórka. Osobny urok nadają mu rozłożyste stare drzewa, rosnące gęsto i nieregularnie, jak w lesie. Między nimi wiją się swobodnie, wspinają w górę i schodzą w dół ścieżki, snujące się kręto wśród mogił. Tak przynajmniej wygląda najstarsza, najrozleglejsza, trochę dzika i właśnie dlatego najpiękniejsza część tego leśnego cmentarza. Latem, kiedy przez konary okryte gęstwą liści ledwie przedzierają się słoneczne promienie, w gałęziach rozśpiewają się ptaki, a ziemia okryje się kwieciem leśnym, przecudny musi być ten cmentarz na Rossie."
Cmentarz na Rossie to narodowa nekropolia, która jest dokumentem historii Wilna, Wileńszczyzny oraz kultury tych ziem. Pochowano tutaj dziesiątki tysięcy ludzi, którzy współtworzyli przez lata te miejsca.
Nekropolia położona jest w bliskiej odległości od Ostrej Bramy, gdyż dzieli te miejsca ledwie jeden kilometr.
Cmentarz na Rossie stał się sławny na przełomie XIX i XX stulecia. To spowodowało pojawienie się okazałych nagrobków. Liczne groby po I wojnie światowej oraz po wojnie 1920 roku podniosły go do rangi panteonu narodowego. Jego ranga wzrosła po pochówku serca Marszałka Józefa Piłsudskiego i prochów jego matki. Miejsce to upamiętniają kwatery żołnierzy poległych w walce Wileńszczyznę.
Wilno położone jest pośród porośniętych lasami i łąkami wzgórz a dolinami, którymi płyną rzeki Wilia i Wilejka. Takie usytuowanie miasta pozostawiło nieprzydatny architektonicznie teren, między ukrytymi w wąwozach ulicami Rossa i Listopadową, na cmentarz. W ten sposób miejsce to jest niezwykle malownicze a z licznych pagórków, przez korony drzew widać w dole zabudowania i słychać miejski gwar.
Najbardziej szanowanym miejscem był obszar położony przy kaplicy cmentarnej (tak również był nazywany – Przy Kaplicy). Tutaj powstały duże kolumbaria (dzisiaj już nieistniejące, gdyż wyburzono je w latach pięćdziesiątych XX stulecia) z najstarszymi pochówkami. Z czasem pojawiły się tutaj indywidualne groby osób zasłużonych. Przedłużeniem tego miejsca są Wzgórze Pomocne i Wzgórze Południowe, gdzie powstało kilka kaplic grobowych arystokracji. Wzgórze Północne, które jest usytuowane w pobliżu bramy nazwane jest Wzgórzem Literatów. Tu powstało większe skupisko grobów pisarzy i artystów.
Historia cmentarza na Rossie sięga średniowiecza. Od roku 1436 było to miejsce grzebania zmarłych. Znajdowała się tam cerkiew Św. Jerzego, którą spalono w czasie wojen za czasów Jana Kazimierza. Stąd zapewne nazwa Świętojurska Rossa. Wzmianka z roku 1690 r. wspomina o pochówku nie znanego jezuity na terenie zakupionym od Rosickich. Możliwe zatem, że cmentarz został założony w XVII w. przez jezuitów. Oficjalne powstanie cmentarza na Rossie jako miejsca powszechnych pochówków zmarłych mieszkańców Wilna nastąpiło dopiero w 1769 r. Z zachowanych dokumentów wynika, że 20 kwietnia 1801 r. magistrat wileński, na wniosek ks. Tymoteusza Raczyńskiego, proboszcza parafii kościoła Wniebowstąpienia Pańskiego, wyraził zgodę na usytuowanie cmentarza na przedmieściu Rossa, przy drodze z Popław do Rybiszek. W dniu l maja 1801 r. nastąpiło poświęcenie nowego cmentarza. Natomiast tydzień później został tam pochowany burmistrz wileński Jan Müller. Oficjalny dokument z 20 lipca 1801 r. mówi, że magistrat wileński potwierdził przekazanie parafii gruntu miejskiego o powierzchni 16 sznurów i 16 prętów kwadratowych (tj. 3,51 ha). Na tym terenie, otoczonym wówczas drewnianym płotem, zachowały się najstarsze nagrobki z drugiego dziesięciolecia XIX w. Ogrodzenie cmentarza przetrwało do roku 1812, kiedy to zostało rozebrane i zużyte na opał przez żołnierzy wycofującej się Wielkiej Armii Napoleona.
Projektantem koncepcji architektonicznej nekropolii, która nosi cechy kompozycji barokowo-klasycystycznej, był najprawdopodobniej Józef Poussier.
Cmentarz przy rozwijającym się mieście stale się rozrastał i zajmował coraz więcej otaczających go wokół wzgórz. W połowie XIX stulecia w zajętym przez władze rosyjskie klasztorze O.O. Misjonarzy urządzono oddział szpitala wojskowego, który starał się o miejsce na pochówki na Rossie i w 1847 r. zaczęto grzebać zmarłych żołnierzy oraz ubogich mieszkańców miasta poza oficjalnym cmentarzem na przeciwległym zboczu wzgórza, oddzielonego od starego cmentarza drogą w wąwozie ul. Listopadowej. Na tym cmentarzu zostali później pochowani m.in. żołnierze Samoobrony Wileńskiej z 1919 r. oraz żołnierze polscy i litewscy polegli w 1920 r. Jeszcze w latach 20-tych teren tego cmentarza był nie ogrodzony. Dopiero w latach 30-tych został uporządkowany i ogrodzony i otrzymał nazwę Nowa Rossa. Drugi większy cmentarz żołnierzy polskich poległych w latach 1919-1920 założono przed bramą główną, a w 1926 r. przebudowano go według projektu Architekta Juliusza Kłosa. Z kolei w 1936 r. przebudowano go ponownie i powiększono oraz umieszczono w środku urnę z sercem Marszałka Józefa Piłsudskiego i prochy jego Matki pod wielką bazaltową płytą.
Cmentarz został zniszczony w roku 1952 a 15 lat później w roku 1967 zamknięty. Dwa lata później w roku 1969 wpisano go do rejestru zabytków. W skład zespołu cmentarnego o powierzchni 10,8 ha wchodzą: Stara Rossa, Nowa Rossa, Cmentarz Wojskowy i mauzoleum Matka i Serce Syna.
Na cmentarzach spoczywają polscy żołnierze polegli w bojach 1919, 1920, 1939 i 1944, a także znane postacie polskiej, białoruskiej i litewskiej historii, m.in.:
Jonas Basanavičius – litewski polityk i działacz społeczny.
August Bécu – lekarz, ojczym Juliusza Słowackiego
Kazys Boruta – pisarz i polityk litewski
Janina Burchardówna – dziennikarka
Jan O’Connor – lekarz, profesor Uniwersytetu Wileńskiego
Mikalojus Konstantinas Čiurlionis – litewski malarz i kompozytor
Wacław Dziewulski – lekarz, profesor Uniwersytetu Stefana Batorego
Antonina Fiszer – aktorka
Wawrzyniec Gucewicz – architekt
Władysław Horodyjski – filozof, profesor Uniwersytetu Wileńskiego
Czesław Jankowski – poeta
Adam Jocher – bibliograf, wykładowca Uniwersytetu Wileńskiego
Juliusz Kłos – architekt
Joachim Lelewel – historyk, profesor Uniwersytetu Wileńskiego
Anton Łuckiewicz – białoruski historyk, działacz narodowy i krytyk literacki.
Iwan Łuckiewicz – białoruski działacz narodowy, pierwotnie pochowany w Zakopanem.
Józef Łukaszewicz – profesor Uniwersytetu Wileńskiego
Józef Montwiłł – działacz społeczny, filantrop
Franciszak Alachnowicz – białoruski działacz narodowy, autor książki "Siedem lat w szponach GPU".
Adam Piłsudski – prezydent Wilna
Maria z Billewiczów Piłsudska z urną z sercem Józefa Piłsudskiego – matka Józefa Piłsudskiego
Karol Podczaszyński – architekt, profesor Uniwersytetu Wileńskiego
Euzebiusz Słowacki – ojciec Juliusza Słowackiego
Franciszek Smuglewicz – malarz, profesor Uniwersytetu Wileńskiego
Balys Sruoga – pisarz litewski
Albin Stapowicz – działacz odrodzenia białoruskiego.
Kazimier Swajak – białoruski ksiądz katolicki, działacz narodowy.
Władysław Syrokomla – pisarz
Jurgis Šlapelis – litewski działacz społeczny i pedagog, radny miasta Wilna.
Eustachy Tyszkiewicz – archeolog
Jonas Vileišis – sygnatariusz Aktu Niepodległości Litwy z 1918 roku, burmistrz Kowna.
Petras Vileišis – litewski inżynier i przedsiębiorca, brat Jonasa.
Jan Kazimierz Wilczyński – lekarz i wydawca
Antoni Wiwulski – architekt, rzeźbiarz, twórca Pomnika Grunwaldzkiego w Krakowie
Bronisław Wróblewski – prawnik, profesor Uniwersytetu Stefana Batorego
Tadeusz Wróblewski – prawnik, założyciel Biblioteki Wróblewskich w Wilnie
AB 2010.11.03
