– Wie pani skąd się dawniej u nas czerpało wzory do haftów?
– z tajemniczym uśmiechem na twarzy zapytała mnie kiedyś w Brennej pewna
staruszka, z którą rozmawiałam o sztuce ludowej tych okolic. Zadawszy to pytanie, wstała, wyjęła z szuflady papier
śniadaniowy i przyłożyła do szyby – Niech sobie pani wyobrazi, że jest mróz i
maluje na szybach piękne motywy… – Z innej szuflady wyjęła przezroczyste
pergaminy z wzorami „zdjętymi” przed laty właśnie z szyb. Patrzyłam na nie jak
urzeczona…
Zapewne nie w każdym rejonie Polski hafciarki miały takie pomysły, każdy region rządzi się swoimi prawami i w każdym z nich kobiety miały swoje sposoby zarówno na pozyskiwanie wzorów, jak i na sam haft. Inaczej haftowano na Kurpiach, inaczej na Żywiecczyźnie, a jeszcze inaczej w okolicach Rzeszowa.
Niezaprzeczalne jest jednak to, iż hafty (obok koronek, szamerunków i naszyć) były najbardziej widocznym i najbardziej przykuwającym uwagę akcentem ludowego stroju świątecznego. Zdobiły koszule, staniki, spódnice, sukmany, a nawet serdaki i kożuchy. Do najprostszych ściegów należały: krzyżykowy, okrętkowy, stebenkowy czy łańcuszkowy i te przekazywane były w obrębie rodziny. Matki uczyły swoje córki, by mogły one wyszyć swą wyprawę ślubną, koszulę i ręczniki dla przyszłego męża oraz poszewki na poduszki, obrusy i inne tkaniny służące do dekoracji mieszkania. Hafty bardziej skomplikowane wykonywały szczególnie uzdolnione hafciarki (pierwotnie nawet hafciarze – mężczyźni).
O polskiej specyfice haftów ludowych decyduje rodzaj wykorzystanych ściegów, dobór i zestawienie motywów zdobniczych, ich kolorystyka, kompozycja, użycie odpowiedniego surowca, miejsce i rozmieszczenie zdobień. Wygląd haftów determinowany był wieloma czynnikami takimi jak: typ gospodarki, obyczajowość, wierzenia oraz magia ludowa, a także wpływy z ośrodków miejskich. Nowości, które wnoszono do hafciarstwa głównie od XIX wieku, po zniesieniu pańszczyzny, przyjmowały się i splatały z rodzimymi motywami, które odznaczały się większą prostotą.
Dawniejsze hafty tworzono na płótnie pojedynczymi ściegami, przeważnie liczonymi. Charakteryzowały się one wyjątkową precyzją wykonania, posiadały swoistą symbolikę znaków, odczytywalną jedynie przez najbliższe otoczenie. Do wzorów tych należały: motywy solarne – romb, krzyż, swastyka, koło, kwadrat; linie proste, linie zygzakowate, faliste, meandryczne, gwiazdki, rożki, sierpy, spirale, esownice oraz inne motywy inspirowane bądź przyrodą, bądź praktykami magicznymi.
W kolorystyce haftu polskiego dominowały barwy naturalnych surowców: biel, szarość, beż płótna i nici konopnych czy lnianych oraz brąz, czerń, szarość wełny owczej oraz czerwień pozyskana z barwników naturalnych. Paleta barw rozszerzyła się dopiero pod koniec XIX wieku, kiedy wynaleziono farby anilinowe. Od momentu dotarcia tego wynalazku na polską wieś, hafty na kaftanikach, bluzkach, chustach czy gorsetach stały się wielobarwne i urozmaicone, tworzyły ciekawe girlandy oraz w bukiety.
Hafciarki zawsze przestrzegały pewnych konwencji, znaczeń utartych w danej społeczności, nie wykraczały poza pewne normy, w których kryła się symbolika motywów i kolorów. I tak na przykład pąki róż, większe czerwone i białe kwiaty były bardziej odpowiednie dla dziewcząt, drobne kwiatuszki, zwłaszcza niebieskie – dla starszych kobiet, złote, srebrne i białe – dla młodej panny, różowe – dla druhen, liliowe – dla kobiet w końcowej fazie żałoby. W zdobieniu tradycyjnym także linie faliste miały znaczenie – wierzono, że zapewniają długość życia, witalność i zdrowie.
Wg Ksawerego Piwockiego w Polsce uchwytnych jest zaledwie kilka charakterystycznych typów haftów ludowych, a ich rozwój zależny jest od formy stroju ludowego i efektowności. Na terenie Polski południowej wyodrębnić można grupę haftów śląskich , z ośrodkami w Pszczynie i Siemianowicach. Dominują tam hafty jednobarwne, o symetrycznych i asymetrycznych układach, z motywami roślinnymi (róże, listki, kłosy, ukwiecone gałązki), słońcami, dziurkami i ząbkami. W Żywcu i jego okolicach rozpowszechnił się haft na tiulu, tradycje tego haftu sięgają XVIII w. Mieszczki z Żywca, które same wyszywały sobie stroje, przekazały swą wiedzę wiejskim kobietom.
Wzory tych haftów to głównie motywy roślinne. Na sąsiednim terenie tzn. na Śląsku Cieszyńskim najbardziej popularny jest haft srebrny i złoty
na żywotkach (gorsetach) cieszyńskich. Haftowane srebrną czy złotą nicią stylizowane na motywy roślinne – goździki, fuksje, margerytki, tulipany, stokrotki – zdobiły czarne aksamitne żywotki. Nie mniej bogate są hafty krakowskie , które są odmianą haftów czeskich i morawskich. Zdobiły one przede wszystkim męskie stroje, gdzie obok motywów kwiatowych pojawiają się także napisy, informujące np. o nazwisku właściciela bądź dacie wykonania stroju. Kolorowe hafty wykonane ściegiem łańcuszkowym zdobiły również sukmany krakowskie. Jedne z piękniejszych wg mnie haftów prezentują stroje Lachów sądeckich. Są to hafty wielobarwne i obfite, pokrywające kaftany (męskie i damskie) wzdłuż brzegów rękawów, wzdłuż przodów i pleców, a w ich narożnikach umieszczano charakterystyczne kwiaty na asymetrycznej gałązce. Odmienną formę haftów widzimy na terenie Wielkopolski, gdzie popularnością cieszył się haft snutkowy , wykonywany wg wzorów narysowanych na papierze woskowym lub płóciennych o charakterystycznych wycięciach nie haftowanych. Jego genezę specjaliści wywodzą z weneckich koronek renesansowych, których uproszczoną wersję stanowią właśnie „snutki”.
W Polsce centralnej wyróżnić można haft opoczyński , zwany polskim szyciem. Opierał się on na motywach geometrycznych wykonanych ściegiem liczonym. Wzory geometryczne operowały najczęściej motywami piłeczek, ząbków, pazurów, niekiedy pojawiały się też motywy geometryczno – roślinne i tu dominowały języczki, zakrętasy, podkówki, wierzboczki oraz drzewiczka. Odmianę haftów regionalnych stworzyły Kurpie, w formie haftu łączącego ściegi z motywami ornamentalnymi (ścieg kurpiowski). Na północy Polski istniał też bardzo prężnie działający ośrodek hafciarski na Kaszubach – w Kościerzynie, Wdzydzach, Kartuzach. Dla tego regionu charakterystyczne są, obok haftów białych i wielobarwnych, zestawy kolorów operujące gamą siedmiu barw tęczy. A badacze sztuki ludowej zauważają, że hafty kaszubskie rozwinęły
się w oparciu o motywy z malunków występujących na kaszubskich meblach.
Tak pokrótce przedstawia się historia i występowanie haftu w Polsce. Współcześnie haft także cieszy się wielką popularnością i uznaniem, co widać choćby po ilości stron internetowych oraz gazet poświęconych temu rękodzielnictwu. Cóż dodać? Może to, że sama również lubię wyszywać…
Anna Ludwin, 31 styczeń 2010
Literatura: Turska J.: Polski haft ludowy , Warszawa 1997 r.
Foto: Anna Ludwin
