Jego postać i twórczość jest dziś dla badaczy pełna zagadek. Wiadomo, że młody Mikołaj uczył się we Lwowie, w doskonałej szkole elementarnej, prowadzonej przez Benedykta Herbesta. Tam nauczył się łaciny i greki. W wieku 15 lat, w 1565 roku rozpoczął studia w Wittenberdze, ale zakończył je na jesieni tego samego roku. Wiadomo, że studiował także w Lipsku, zwiedził prawdopodobnie także Włochy i Szwajcarię. We wszystkich swych podróżach zagranicznych zetknął się z różnymi odłamami religijnymi: z protestantyzmem, luteranizmem, z ruchem reformacji. Po powrocie w rodzinne strony, w 1568 roku, z gorliwego protestanta stał się żarliwym katolikiem, obracał się wśród braci zakonu dominikanów i jezuitów. Ta gorliwa religijność stała się podstawowym tematem utworów poety. O utworach Sępa-Sarzyńskiego wiadomo tak samo niewiele jak o nim samym. Przetrwał zaledwie jeden zbiór wierszy opublikowany w 1601 roku przez brata Mikołaja – Jakuba (już po śmierci Mikołaja), pod tytułem „Rytmy abo (albo) wiersze polskie”, które Mikołaj Sęp-Sarzyński napisał prawdopodobnie w latach 1568–1581. Do dziś zachowało się zaledwie pięćdziesiąt utworów (reszta zaginęła). Na małą książeczkę składają się sonety (6), pieśni (15), parafrazy kilku psalmów oraz kilkadziesiąt nagrobków i fraszek napisanych w języku polskim i po łacinie. Na początku XX wieku badacz literatury dawnej, Aleksander Brückner odkrył w Bibliotece Ordynacji Zamojskich w Warszawie rękopis z XVI wieku. Były to erotyki, których autorstwo przypisał właśnie Sepowi-Sarzyńskiemu. Nie wszyscy badacze literatur się jednak z tym przyporządkowaniem zgodzili.
Sęp-Sarzyński uważany jest za poetę przełomu epok: renesansu i baroku. Przełom ów widoczny jest wyraźnie w jego twórczości: humanistyczny antropocentryzm został odsunięty na bok i zastąpiony teocentryzmem właściwym poetyce barokowej. Poezja Sępa wyrasta z odrodzeniowo-antycznej poetyki, ale reprezentuje nurt poezji marynistycznej (poezja naszpikowana metaforami, dynamizmem, wyszukanymi figurami poetyckimi, paradoksami, harmonijnym doborem dźwięków, oksymoronów). Sęp jest niewątpliwie dzieckiem renesansu: wykształcony, obyty z ideami humanizmu europejskiego. Jednak opozycyjnie do poezji renesansu zwraca on uwagę na rozdarcie człowieka i jego samotność. Daleko poezji Sępa do odrodzeniowego optymizmu. Sens życia, kondycja człowieka współczesnego, wątpliwości, niepokój, grzech, czas i jego nieuchronny bieg, pokuta i śmierć, to główne, choć nie jedyne motywy powracające w twórczości Sępa-Sarzyńskiego.
Twórczość Mikołaja Sępa-Sarzyńskiego uważana jest za arcydzieło polskiej literatury okresu przełomu renesansu i baroku. Refleksyjno-religijne utwory zachwycają kunsztem i wyrafinowaną formą poetycką i treściową.
Poeta, którego talent nie zdołał się w pełni rozwinąć, zmarł w wieku ok. 30-31 lat, w pierwszej połowie 1581 roku (czerwiec lub lipiec – badacze nie są zgodni co do daty śmierci), prawdopodobnie w Wolicy (ziemia przemyska), którą kupił wraz z majątkiem krótko przed śmiercią.
Agata Ignatowicz 2008.06.19
