Edukacja Reja rozpoczęła się w Skalmierzu, gdzie jako zamożny młody szlachcic z Rusi pobierał pierwsze nauki. Po wstępnej edukacji rozpoczął naukę w Krakowie, na Akademii Krakowskiej, ale nie zagrzał tam długo miejsca i już po roku wrócił swojej rodzinnej miejscowości. Spędzał tam czas na polowaniach, połowie ryb, delektowaniu się naturą. W 1525 roku ojciec wysłał dwudziestoletniego Reja na dwór magnacki do Andrzeja Tęczyńskiego, by syn zdobył ogładę towarzyską, poznał tajniki literatury. Tęczyński zaproponował mu stanowisko sekretarza dworu. Tam Rej zaczął tworzyć swoje pierwsze próbki literackie. Był to w jego życiu moment przełomowy: zdobywał tam nie tylko ogładę towarzyską, ale uczył się też obcowania z językiem pisanym, stylistyki i ortografii. To właśnie tam, na dworze, powstały jego pierwsze próby literackie, które – jeszcze wtedy niedoskonałe – zawierały często nie tylko błędy ortograficzno-stylistyczne, ale także faktograficzne.
Rej był jednym z pierwszych twórców piszących wyłącznie w języku polskim. Zachwycał się polszczyzną, był dumny z tego, że nigdy nie opuścił Polski. Traktował swoja twórczość jak misję – polityczną, społeczną, często podpartą działalnością religijną. Poznał idee reformacji, luteranizmu, później kalwinizmu. Toczył podparte wiedzą teologiczną spory ideologiczne z Kościołem katolickim. Założył kilka miast i w nich zakładał różne szkoły i zbory.
Rej tworzył na pograniczu epok literackich: średniowiecza i renesansu. Łączył w swej twórczości elementy średniowiecznej moralistyki i renesansowego apostolstwa języka ojczystego. W utworach Reja odbija się też odrodzeniowy, humanistyczny szacunek dla człowieka, niechęć do estetyzmu i łacińskich wzorców literackich.
Najważniejsze dzieła Mikołaja Reja to: satyryczne epigramaty z przełomu 1567 i 1568 roku, zebrane w zbiór zatytułowany „Zwierciadło” oraz wydany w 1562 roku, razem ze „Zwierzyńcem”, „Żywot człowieka poczciwego”. W „Zwierciadle” Rej zamieścił słynne zdanie: A niechaj narodowie wżdy postronni znają, iż Polacy nie gęsi, iż swój język mają . W przesłaniu tym Rej krytykuje tak obcą mu łacinę i grekę, i pochwala hołubioną przez siebie polszczyznę.
W 1543 roku powstaje utwór zatytułowany: „Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem”, zaś w 1558 roku Rej pisze „Wizerunek własny żywota człowieka poczciwego”, który okazuje się jednym z najwybitniejszych jego dzieł. Dzieło to jest obszernym przedstawieniem godziwego i właściwego życia, traktatem moralnym o życiu człowieka-humanisty. W 1545 roku Mikołaj Rej pisze dramat: „Żywot Józefa z pokolenia żydowskiego, syna Jakubowego”, zaś już rok później powstaje tłumaczenie prozą „Psałterza Dawidów”. „Żywot Józefa” w swej konstrukcji odwołuje się do różnych gatunków: misterium, moralitetu, komedii. Pewne urywki dzieła nawiązują do łacińskiego dramatu niderlandzkiego humanisty, Crocusa, który w 1536 roku napisał dzieło zatytułowane: „Comoedia sacra cui titulus Joseph” (Komedia święta, która ma tytuł Józef). W 1549 roku Rej wydał dramat pt.: „Kupiec. Kształt a podobieństwo sądu Bożego Ostatecznego”. Jest to moralitet podkreślający sprawy religii, zainspirowany łacińskim dramatem „Mercator, seu Iudicium” (Kupiec, czyli sąd z 1540 r.).
W 1562 roku powstał zbiór epigramatów zatytułowany „Zwierzyniec”. Były to nakreślone wizerunki wielu sławnych postaci historycznych i mitycznych (cesarz rzymski Tyberiusz, biblijny Samson, król Zygmunt August, królowa Bona i in.), uosabiające cechy charakteru i modele zachowań (dobry rządzący, uczciwy i oddany sługa, zacny władca, szlachetny prostaczek). W tym dziele twórca znalazł tez miejsce na portrety wybitnych pisarzy (Kochanowskiego, ale także siebie samego). Do tekstu dołączone zostały ryciny.
Ostatnim dziełem Reja jest niejednolity rodzajowo traktat, zatytułowany: „Zwierciadło”, wydany w 1568 roku. Rej podsumowuje w nim swoje poglądy na człowieka i świat. Całość zamyka w popularnej w czasach odrodzenia i zaczerpniętej z religii kalwińskiej formule „zwierciadła” (łac. speculum), czyli odbicia wizerunku jako wzoru moralnej doskonałości człowieka. Idea zwierciadeł nawiązywała do literatury greckiej, która także przedstawiała wizerunki i żywoty w sposób moralizatorski i dydaktyczny.
Inne dzieła Reja to: „Postylla” z 1557 roku, czy „Apocalypsis” wydane w 1567 roku. Twórczość tego renesansowego artysty zdumiewa swoją różnorodnością i swoim bogactwem. Krytycy twierdzą, że Rej był mistrzem opisu ponieważ miał doskonałe wyczucie plastyczne. Za swojego życia był pisarzem bardzo popularnym, uznanym, cytowanym. Jego dzieła wielokrotnie wydawano, niestety, niewiele egzemplarzy zachowało się do dziś.
Agata Ignatowicz 2008.06.19
