Dnia 28 grudnia 1895 w Grand Café w Paryżu odbyła się pierwsza w świecie projekcja filmowa przeznaczona dla publiczności. Bracia Lumiere, którzy swój wynalzek – kinematograf – opatentowali wczesniej, w lutym tego roku, pokzazali widowni dziewięć filmów o łącznej długości 20 minut. Filmy, początkowo wyłącznie dokumentalne, nazwał Bolesław Matuszewski, nowym źródłem historii (broszura Une nouvelle source de l’histoire z 1898 roku uważana jest za pierwszą na świecie pracę z teorii filmu). Scenki przedstawiające wyjście robotników z fabryki czy pędzący pociąg zrobiły ogromne wrażenie, a bracia Lumiere zostali po latach uznani za twórców kina.
A jednak początki tego wynalazku nie są takie proste i oczywiste. Znane są wcześniejsze próby wprawienia obrazu w ruch, takie jak phenakistiscop z 1828, kinematoskop (1851), kinetograf Edisona z 1889 i wiele innych, w tym również wynalazki skonstruowane przez Polaków. Prekursorami sztuki filmowej byli na przykład zajmujący się fotografią Karol Meyer (1818-1877), Konrad Brandel (1838-1920) oraz Piotr Lebiedziński (1860-1934). Jednak największym osiągnięciem było skonstruowanie przez ojca polskiej kinematografii, Kazimierza Prószyńskiego (1875-1945) w 1894 roku pleografu — aparatu pozwalającego na wyświetlanie ruchomych obrazów. Ulepszona wersja urządzenia, biopleograf, umożliwiła już kręcenie krótkich filmów dokumentalnych (m.in Epizody z działalności pogotowia (1900), Przed Ostrą Bramą w Wilnie (1902) oraz fabularnych (Powrót birbanta, 1902, Przygoda dorożkarza, 1902). Pierwszy pokaz filmowy na ziemiach polskich miał miejsce 18 lipca 1896, a w związku z dużą popularnością ruchomych obrazów, już w 1899 w Łodzi powstał Teatr Żywych Fotografii, czyli po prostu pierwsze stałe kino. Powoli społeczeństwo przekonywało się, że tę nowinkę można nawet nazwać sztuką: w 1913 roku powstało we Lwowie pierwsze profesjonalne czasopismo o tematyce filmowej – dwutygodnik Ekran i scena. W następnym roku w Warszawie zaczął ukazywać się Kinoteatr i Sport.
W 1907 roku nakręcono pierwszy polski film fabularny, Pruska kultura. Wyprodukowany przez Mojżesza Towbina, opowiadał o prześladowaniu i dyskryminacji Polaków w Wielkopolsce. Trwał 8 minut i na terenie Prus był zakazany. Przez lata wydawał się zaginiony, jednak w 2000 roku jego kompletną kopię odnaleziono w Paryżu.
Kolejnym filmem fabularnym, utrzymanym już w lżejszej konwencji, był Antoś po raz pierwszy w Warszawie z 1908. Scenariusz napisał Antoni Fertner, grający w filmie tytułową rolę prowincjusza, który nie umie poradzić sobie w wielkiej, tętniącej życiem Warszawie i zostaje okradziony przez dwie sprytne kurtyzany.
Wielka popularność tych króciutkich niemych filmików, nasuwała myśl o założeniu profesjonalnego biznesu, jakich wiele powstawało już za granicą. I tak w 1902 roku powstała pierwsza na tych ziemiach wytwórnia filmowa: Towarzystwo Udziałowe Pleograf, a w 1911 roku Aleksander Hertz (1879-1928) założył słynnego Sfinksa. Początkowo wytwórnia ta realizowała filmy dokumentalne, utrwalające życie towarzyskie Warszawy (Wzlot aeroplanu w Warszawie, Proces Bohdana hr. Ronikera,/i>). Od 1911 Sfinks rozpoczął produkucję filmów fabularnych, z których najsłynniejsze to Antek Klawisz, bohater Powiśla i Meir Ezofowicz. Na wzór amerykański, również i w Polsce zdecydowano się wprowadzać star system, system gwiazd. Tu w melodramatach debiutowała Pola Negri (właśc. Apolonia Chałupiec, m.in Niewolnica zmysłów, 1914), Jadwiga Smosarska (Niewolnica miłości, 1923,) czy Kazimierz Junosza-Stępowski (Carat i jego sługi, 1917). Dokonywano też adaptacji dzieł literackich — tak powstały m.in Dzieje grzechu, Antoniego Bednarczyka z 1911 i Trędowata, 1926, Edwarda Puchalskiego. Najsłynniejszym dzieckiem Sfinksa był w tym okresie film Ochrana warszawska i jej tajemnice z 1916 roku w reżyserii Hertza. W drugiej dekadzie XX-ego wieku powstawały również pierwsze filmy animowane, m.in ręką Władysława Starewicza, działającego w Moskwie, oraz całkiem spora grupa filmów jidysz.
Co ciekawe, osobą, która zdała sobie sprawę z wielkiej wartości kamery, jako owego source de l’historie, był Józef Piłsudski. Podczas pierwszej wojny światowej w 1917 roku powstał przy Legionach Polskich Urząd Filmowy. Jego zadaniem była rejestracja działań wojennych. Kierownikiem technicznym został młody fotograf, Stanisław Mucha. Urząd przekształcono po roku w Centralny Urząd Filmowy.
Sztuka filmowa w pierwszym dwudziestoleciu XX-ego wieku była w powijakach. Reżyserią zajmowali się producenci, scenarzyści i aktorzy, pełen profesjonalizm i podział ról nastąpił później, w latach dwudziestych. Natomiast właśnie aktorzy — ci, którzy odnaleźli się w nowym medium i nowym sposobie pracy — mieli szansę na większą sławę i uwielbienie tłumów. Choć i ten aspekt rozwinął się dopiero w odrodzonej Polsce, to właśnie w pierwszej i drugiej dekadzie wieku największe późniejsze sławy stawiały pierwsze kroki na scenie i przed kamerą.
Zasadnicza większość aktorów filmowych tego okresu debiutowała w teatrach i wodewilach, przy czym wcale nie wszyscy kończyli odpowiednie szkoły. Hanka Ordonówna pracowała jako tancerka i piosenkarka na kabaretowych scenach, Antoni Fertner uczył się w szkole handlowej, zanim uciekł stamtąd do Klasy Deklamacji i Dykcji przy Towarzystwie Muzycznym. Tę samą szkołę skończył Kazimierz Junosza-Stępowski. Jadwiga Smosarska, niczym dzisiejsze gwiazdki, debiutowała jako nastolatka w Nie-boskiej komedii, a Mieczysława Ćwiklińska była primadonną w warszawskiej operetce. Pola Negri, córka drobnego kryminalisty i kucharki, uczyła się w szkole baletowej.
11 listopada 1918 roku Polska stała się niepodległym państwem. Utworzenie struktur państwowych, rozwój gospodarczy, a przede wszystkim zakończenie działań wojennych spowodowało wzrost produkcji filmowej. Nastał czas kina jako taniej, bardzo mało ambitnej rozrywki. Zakończył się on jednak w 1939 roku tak szybko i tak brutalnie, że pozostałości po nim są dziś cennymi pamiątkami po świecie, który apokaliptyczna katastrofa zmiotła z powierzchni ziemi.
Małgorzata Kurowska 2008.07.30
